Dizimge alındı

2-Ámeliy Zooinjeneriyaniń rawajlaniwi biologik pánlerdegi roli


Jumistiń maqseti: Tabig`iy talap boyыnsha adamlardыn` ku`nlik azig'indag'i sin`iwshi zatlardыn` 60% ti sharwa o`nimlerinin` azыqlыq zatlarы bolыwы kerek. Sonыn` ushыn ma`mleketimizde sharwashыlыqtы ja`nede rawajlandыrыw, o`nim islep shыg`arыwdы arttыrыw, adamlardыn` energetik zatlarg`a bolg`an talabыn tolыq qandыrыw maqsetke muwapыq boladы. Bug`an erisiw ushыn ma`mleketimizdin` agrar siyasatыn a`melde orыnlanыp barыwыna itibardы ja`nede ku`sheytiw, azыq-awqat o`nimlerin islep shыg`arыwdы arttыrыw ha`m xalыqtыn` tutыnыw o`nimlerine bolg`an talabыn tolыqыraq qandыrыw wazыypasыn tiykar etip qoyыladы. Sebebi azыq-awqat ma`selesin hal etiwde awыl xojalыg`ы o`nimlerin islep shыg`arыwdы arttыrыw kerek. Sonыn` menen birge sharwashыlыqtыn` tarmaqlarыn rawajlandыrыw ha`m sharawashыlыq o`nimlerin jetistiriwdi arttыrыwdы u`lken a`hmiyetke iye bolыp esaplanadы.
Bazar ekonomikasы jag`dayыnda awыl xojalыg`ы tarmaqlarыn rawajlandыrыw, ekonomikalыq reformalardы terenlestiriw, xalыqtыn` turmыs abadanshыlыg`ыn asыrыw bag`darыnda bar bolg`an mashqalalardыn` sheshimin tabыwg`a durыslы itibar berilmekte. Sonыn` menen birge adamlar talabыn qanaatlandыrыw materiallыq azыq islep shыgarыw kolemin arttыrыwg`a ayrыqsha a`hmiyet beriliwi kerek. Usыg`an baylanыslы xalыq xojalыg`ыnыn` barlыq tarmaqlarы bull iske tuwrыdan tuwrы qatnasыwы ha`m materiallыq azыq islep shыg`arыw ko`lemin arttыrыp barыwg`a umtыlыwlarы za`ru`r. Xalыq xojalыg`ыnыn` barlыq salalarыnыn` rawajlanыwы tu`pten awыl xojalыg`ыnыn` rawajlanыwы menen belgili bir da`rejede baylanыslы.Awыl xojalыq islep shыgarыwы qansheli joqarы pat penen rawajlansa, xalыq xojalыgыnыn` basqada tarmaqlarы da jedel rawishte rawajlanadы. Usы bag`darda jeke, aktsionerlik, jamiyetlik, ijara ha`m fermerlik uqsag`an mu`lkshilik formalarы o`zinin` qajetligin sыpatlamaqta. Awыl xojalыg`ы o`nimlerinin` tiykarg`ы bo`legin, ma`mleket ixtiyarыnan shыg`arыlg`an kollektivler, yag`nыy ma`mleketlik emes xojalыqlarda o`ndirilip atыrg`anlыg`ы bunыn` mыsalы bola aladы. Olarda ja`mi su`ttin` 76% ti, go`shtin` 70%ti, payыz eginlerinin` 63%ti miywanыn` 60%ti, kartoshkanыn` 56%ti, jetistirilmekte. Ha`zirgi zaman awыl xojalыg`ыnda, 1374 kollektiv, 99 ijara xojalыg`ы, 51 aktsionerlik ja`miyet, 20 mыn`nan artыq erkin fermer xojalыqlarы, 526 jeke fermer xojalыqlarы ha`m 3 millionnan artыq jeke menshik xojalыqlarы xыzmet ko`rsetip atыr.
Awыl xojalыg`ы tiykarыnan diyxanshыlыq ha`m sharwashыlыq tarmaqlarыnan ibarat. Egiletug`ыn ma`deniy osimliklerdin` barlыg`ы quyash nurы, onыn` ыssыlыq energiyasы, atmosferadag`ы karbonat angdrid (uglerod okisi) gazыnыn` esabыna organikalыq zatlardы sintez qыladы. O`simliq o`nimlerine usы zatlardan quraladы.
O`simlik o`nimleri menen adam azыqlanadы. Demek adam o`simlik quramыndag`ы azыqlыq zatlar menen ta`miynlenedi. Biraq o`simlik quramыndag`ы organikalыq zatlardыn ha`mmeside adam ushыn azыq bola almaydы, sebebi o`simlik xasыlыnыn` to`rtten bir bo`legi g`ana adam ushыn awqatlыq zat, to`rtten u`sh bo`legi adam paydalanbaydы ha`m olar shыg`ыndы bolыp esaplanadы. Usы shыg`ыndыnы sharwa mallarыna azыq sыpatыnda berilse, olardыn` organizmleri usы organikalыq zatlardы joqarы sыpatlы go`shke, su`tke, mayg`a, ma`yek usag`an azыqlыq zatlarg`a sintez qыladы. Bul o`nimler adam ushыn en` baxalы azыq-awqat bolыp esaplanadы.
Sharwashыlыq tarmag`ы adamdы tolыq toyыmlы azыq o`nimleri menen ta`miynleydi. Jen`il sanaatыmыzg`a teri, ju`n, su`yek, shax, pa`r usag`an shiyki zatlar, farmtsevtika sanaatыna da`ri-darmaqlar tayarlaw ushыn za`ru`rli bolg`an endokrin bezler, fermentler, qan ham qan plazmasы usag`an shiyki zatlardы jetkerip beredi. Shыg`ыndы o`nimlerden bolsa jas sharwa mallarы ha`m quslarg`a jegiziw ushыn qan unы, go`sh unы, go`sh ham su`yek unы, su`yek unы usag`an kompanentler tayarlanadы. Bull azыqlar kombikorma tayarlaw sanaatыnda kombikormanыn` quramыn beloklы ha`m mineralы zatlar menen tolыqtыrыw hamde quslardыn` azыq ratsionыna qosыp beriw ushыn qollanыladы.
Sharwashыlыqtы rawajlandыrыw ushыn xojalыqlardы qa`niygelestiriwge itibardы ku`sheytiw, pa`n jetiskenlikleri ha`m aldag`ы ta`jriybelerdi islep shыg`arыwg`a engiziw, quslardыn` bas sanыn, sharwa mallarыnыn` tuyaq sanlarыn kobeytiw, na`silin jaqsыlaw, o`nimdarlы padalardы payda etiw, sharwashыlыq xыzmetkerlerinin` materiallыq, morallыq ha`m ma`deniy ta`miynleniwin asыrыw lazыm.
Ha`zirgi waqыtda awыl miynetkeshleri sharwashыlыqtы joqarы da`rejege ko`teriw ilajlarыnan biri bolыp esaplang`an azыq deregin bekkemlew ilajlarыn a`melge asыrыp kelmekde. Olar ko`binese tabiyg`ы otlaqlы jaylawlar ha`m pishenzarlыqlardan o`nimli paydalanыwg`a kiristi, ko`k jon`ыshqa unы, silos, senaj, iri ot-sho`pler,tamыr jemisli azыqlar jыynawg`a ayrыqsha itibar bermekte. Bunnan tыsqarы, azыqlыq eginlerdin` xasыldarlыg`ыn ha`m olardыn` toyыmlыlыg`ыnjoqarыlatыwg`a erispekte, ha`r qыylы toyыndыrыlg`an kombikorma, premiks islep shыg`arыwdы arttыrыwg`a itibar artыp barmaqta, ot-jem ha`m ratsionlardыn` toyыmlыlыg`ыn joqarыlatыw maqsetinde qollanыlatug`ыn aminokislotalar, biologik aktiv aralaspalar, antibiotikler, mikrobiologik sintezler prtsessinde alыng`an biologik azыqlar ha`m ratsionnыn` minerallыq quramыn toyыndыrыwg`a paydalanыlatug`ыn mikroelementler islep shыgarыw jolg`a qoyыlmaqta.
Azыq zatlar zapasыn ha`m ha`r qыylы azыqlar fondыn xasыl qыlыw bir qansha quramalы is. Bull maqsetke erisiw ushыn ko`pshilik texnologik protsesslerdin` jetilistiriliwi, jan`a islep shыg`arыw protsessleri ha`m kompleksler ashыlыwы, olardы a`melde tuwrы qollanыwtalap qыlыnadы.
Bunыn` ushыn a`melge asыrыlыwы sha`rt bolgan ilajlar to`mendegiler :

1. 
   Ta`biyg`ыy otlaqlы-jaylaw ha`m pishenzarlardan o`nimli paydalanыw.
   
2. 
   Azыqlыq eginler egiletug`ыn jer maydanlarыnan o`nimli paydalanыw.
   
3. 
   Azыqlardы jыynaw ham saqlawdыn` ilimiy tiykarlang`an usыllarыnan tuwrы paydalanыw. Ane usы usыllardыn` a`melde orыnlanыwы azыq zapasыn bekkemlew mashqalalarыn sheshiw imkaniyatыn beredi.
   

Sharwashыlыq o`nimlerin islep shыg`arыw ko`lemin tek asrыw tek ot-jem menen tolыq tamiynleniwin sheshiwge g`ana baylanыslы bolmay, mallardыn` o`nimdarlыq da`rejesin arttыrыwg`ada baylanыslы boladы. Bug`an erisiw usыlыn sharwashыlыq ilimiy institutlarы, selektsiya stantsiyalarы, laboratoriya, joqarы oqыw orыnlarыnыn` ilimy qa`niygeleri ha`mde aldag`ы ta`jriybe iyeleri sharwashыlыqta alыp barыlыp atыrg`an ilimiy jdumыslarыn mallardыn` o`nimdarlыg`ыn arttыrыwg`a qaratыwlarы kerek.
Awыl xojalыg`ы sharawashыlыq mallarы ham quslardыn` o`nimdarlыg`ыn arttыrыw ushыn to`mendegi u`sh tu`rli ilajdы a`meldi asыrыw lazыm :

• 
  Mallardыn` ta`biyg`ыy talaplarыn qanыqtыrg`an xalda azыqlandыrыw.
  
• 
  Mallardыn` na`silin jaqsыlaw, na`silli mallardыn` bas sanыn ko`beytiw, o`nim beriw qa`siyetlerin jetilistirip barыw.
  
• 
  Sharwashыlыq tarmaqlarыndag`ы awыr miynet tu`rlerin sanaat tiykarыnda islewge o`tkeriw.
  

Ma`mleketimizde ko`p g`ana na`sillik tarmaqlarы du`zilgen. Olardыn` ha`r birinde u`lken selektsiya isleri alыp barыlmaqta. Na`tiyjede ko`p g`ana o`nimdar mal padalarыn payda etilmekte. Biraq bir qansha aymaqlarda sharwashыlыq o`nimdarlыgы ele pa`s da`rejede. O`nimdarlы mallar padasы yaki liniyalarы jaratыlg`an joq. Ko`pshilik padalardыn` o`nimdarlыq ko`rsetkishleri boyыnsha ekonomikalыk talaplarg`a juwap bere almaydы. Sonыn` ushыn ma`mleketimizdin` ha`mme aymaqlarыnda qaramalshыlыqtы rawajlandыrыwg`a itibardы ko`sheytiw kerek. Mallardыn` su`t o`nimdarlыg`ыn arttыrыw, su`t jetistiriw texnalogiyasыn jetilistiriw jolы menen qыsqa waqыt ishinde su`t jetistiriwdi asыrыw lazыm. Bul rejelerdi a`melge asыrыwda joqarы ko`nikpege iye qa`niygelertayarlanыw ha`m xojalыklarg`a jiberiliwi yaki xojalыqlarda islewshi qa`niygelerdin` ko`nikpe bilimlerinin` asыrыlыwы talap qыlыnadы. Jetik bilimli qa`niygeler tayarlaw ushыn tiyisli oqыw qollanbalardыn jetkilikli bolыwы maqsetke muwapыq boladы.
Usы kitap Zootexniya-1504 qa`niygeligin u`yrenip atыrg`an oqыwshыlrag`a arnalg`an bolыp, onda awыl xojalыg`ы sharwashыlыq mallarыnыn` fiziologik talabыn tolыq qanaatlandыrыp azыqlandыrыw texnalogiyasы, azыqlardыn` turleri, olardыn` toyыmlыlыg`ы haqqыnda tolыq mag`lыwmatlar, mallardыn` azыqlыq zatlarg`a bolg`an anыqlaw jollarыn, azыk ratsionlarыn du`ziw texnikasы anыq jetkilikli ta`rizde bayan etilegn.