Dizimge alındı

3 Ámeliy jumis Evolyutsion táliymat hám oniń rawajlaniwi tiykari sharwa mallar genetikasi
Jumistin` maqseti: Awil xojaliq haywanlarinin` ekstereri menen tanisiw.
Kerekli materiallar: A/x haywanlarinin` ekstereri ko`rsetilgen tablitsalar, plakatlar, fotosu`wretler, o`lshew tayaqshasi, o`lshew lentasi, o`lshew tsirkuli.
Jumistin` mazmuni ha`m oni o`tkeriw uslubi. Awil xojaliq haywanlarinin` sirtqi ko`rinisine onin` ekstereri delinedi. Eksterer – organizmnin` sirtqi ko`rinisi, pu`tin dene du`zilisinin` sirtqi formasi. Awil xojaliq haywanlarina baha bergende onin` ekstereri u`lken a`hmiyetke iye. Haywanlardin` denesinin` sirtqi formasi sol organizmnin` o`zine ta`n qa`siyetlerin ma`lim da`rejede ko`rsetedi. Haywanlardin` ekstererine qarap, onin` konstitutsiya tipi, olardan qanday o`nim aliniwi ha`m qaysi bag`darda bag`iliwi aniqlanadi. Ekstererdi u`yreniw ha`m bahalawda birneshe usillar qollaniladi.
1. Ko`z benen shamalap bahalaw.
2. Haywanlardin` dene bo`limlerin o`lshew.
3. Dene du`zilisi o`lshemleri ha`m indekslerin esaplaw.
4. Grafikaliq usilda eksterer profilin du`ziw.
5. Fotosu`wretleri arqali bahalaw.
Ko`z benen shamalap bahalaw – Ekstererdi ko`z benen shamalap bahalaw ushin haywanlardin` dene pishimi topografiyasin (denenin` ayirim bo`limleri), porodasin, haywanlardin` fiziologiyaliq jag`dayin jaqsi biliw kerek. Da`slep o`nimdarliq bag`dari, poroda tiplerinin` ko`rinisi, haywanlardin` uliwma dene du`zilisi ta`riplenedi. Sharwa mallarinin` ekstererine baha beriwde olardi ko`z benen shamalap bahalaw tiykarg`i usil esaplanadi. Eger bahalanatug`in mallar tu`rli jasta ha`m ha`r qiyli bag`darda bag`ilatug`in bolsa, olardi bahalaw biraz an`sat boladi, sebebi bunda mallar bir birinen aniq parqlanadi. Sharwa mallarinin` uliwma ko`rinisine, jag`dayina ha`m ayirim mu`shelerinin` rawajlaniwina qarap, tiyisli (balli) shkala boyinsha bahalanadi. Bunda siyirlarg`a 10 ball qoyiladi. (tabl-1)

1-su`wret.

Ayaqlardin` jaylasiwi.
a) normal,
b) tar,
v) iks ta`rizli.

H aywanlardin` dene bo`limlerin o`lshew. Bunda denenin` ayirim pishinleri bahalanadi. Haywanlardin` ekstererin xarakterlewshi denenin` a`hmiyetli pishinlerine bas, moyin, ko`kirek, arqa, bel, jawirin, ayaqlari, jelini, sirtqi jinisiy organlari kiredi. Sonday-aq teri, bulshiq et ha`m su`yeklerinin` rawajlaniwida bahalanadi. Dene du`zilislerinin` kemshiliklerine ayriqsha diqqat qaratiladi.

Dene du`zilisi o`lshemleri ha`m indeksleri. Haywanlardi o`lshew ushin o`lshew tayaqshasi, o`lshew tsirkuli ha`m sm ge bo`lingen o`lshew lentasi qollaniladi. O`lshew waqtinda haywanlar gorizontal jag`dayda tinish turiwi kerek. Haywanlardin` ekstererin bahalawda qollanilatug`in tiykarg`i o`lshemler:
1. jawirin uzinlig`i- jawirinnin` en` joqarg`i tochkasinan jerge shekem bolg`an araliq. (o`lshew tayaqshasi menen)
2. Arqanin` uzinlig`i – aqirg`i arqa omirtqalarinin` ushinin` shetinen jerge shekemgi vertikal araliq. (o`lshew tayaqshasi menen)
3. Segizko`z uzinlig`i – segizko`z su`yeginin` en` joqarg`i tochkasinan jerge shekemgi araliq o`lshenedi.
4. Ko`kirek uzinlig`i – jerden ko`kirek su`yegine shekemgi araliq.
5. Ko`kirek shuqirlig`i – jawirinnin` en` joqarg`i tochkasinan (aldin`g`i ayaqlardin` keyninen baslap) ko`kirek su`yegine shekemgi araliq.
6. Denenin` qiya uzinlig`i – jelke su`yeginin` aldin`g`i shetinen quyriq do`n`ligine shekemgi araliq.
7. Denenin` tuwri uzinlig`i – jelke su`yegi shetinin` vertikal sizig`inan quyriq do`n`ligi shetinin` vertikal sizig`ina shekem.
8. Bas uzinlig`i – jelke qirinan moyin aylanasina shekemgi araliq.
9. Man`lay ken`ligi – ko`z aylanasi tochkalari arasindag`i araliq.
10. Ko`kirek aylanasi – beldin` arqa mu`yeshinen vertikal siziq boylap o`lshew lentasi menen o`lshenedi.
11. Tuyaq aylanasi – tuyaq su`yeklerinin` en` jin`ishke jerinen o`lshenedi. (o`lshew lentasi menen)
12. Artqi yarim aylanasi – bir dize buwininin` shetki ushinan ekinshisine shekemgi araliq o`lshenedi.
Awil xojaliq haywanlarinin` ha`r bir tu`ri ushin o`zinin` belgilengen o`lshem gruppalari du`zilgen. Haywanlardin` ekstererlerin bir biri menen salistirg`anda ha`m dene du`zilisinin` tiplerin aniqlawda dene du`zilisinin` indeksleri de esapqa alinadi. Bir yamasa bir birine baylanisli bolg`an birneshe dene o`lshemlerinin` basqa o`lshemlerge bolg`an protsentlik qatnasi indeks (dene du`zilisi ko`rsetkishleri) dep ataladi. Indekslerdi esaplag`anda, a`dette olardin` konstitutsiyasi ha`m dene du`zilisinin` o`zgeshelikleri, bir biri menen anatomiyaliq baylanisqan sa`ykes xarakterge iye o`lshemler alinadi. Indeksler a`piwayi (bir o`lshemnin` basqa o`lshemge qatnasi) ha`m quramali (o`lshemler gruppasinin` basqa o`lshemler gruppasina qatnasi) boladi.
Grafikaliq usil. Haywanlar ekstererin u`yreniwde grafikaliq usil – eksterer profili qollaniladi. Eger indeksler boyinsha bir haywandi bahalaw mu`mkin bolsa, al eksterer profilin du`ziw ushin olar ekewden kem bolmawi yamasa gruppa boliwi kerek. Poroda yamasa gruppalar ushin 100 o` standart o`lshemler alinadi, al u`yrenilip atirg`an gruppa yamasa ayirim haywanlardin` ortasha o`lshemleri standartqa juwap beriwshi protsentlerde esapqa alinadi. Eksterer profili a`dette, bir poroda ishinde haywanlar tipleri ha`m ayirim gruppalardin` dene du`zilisinin` o`zgesheliklerin ta`riplew ushin qollaniladi.
Su`wretke aliw. Haywan ekstererin bahalaw usillarinin` biri su`wretke aliw bolip esaplanadi. Haywanlardin` fotosu`wretleri olardin` sirtqi ko`rinisi haqqinda tu`sinik beredi. Su`wretke aliwda haywanlar apparatqa perpendikulyar turiwi kerek. Fotoapparat haywanlardan 6-7 m araliqta ornatiladi.
keste-1

Uliwma rawajlaniwi ha`m mu`sheleri	Bahalawda paydalanilatug`in ko`rsetkishler	Ball
Uliwma ko`rinisi ha`m rawajlaniwi	Dene bo`limlerinin` du`zilisi, usi porodag`a tiyisli tiptin` ta`ripleniwi, konstitutsiyasinin` bekkemligi	3
Jelini	Ko`lemi, formasi, u`lkenligi, su`t tamirlari, jelinnin` proportsional rawajlaniwi h.b.	5
Aldin`g`i ha`m artqi ayaqlari	Bekkemligi, tuwri turiwi, tuyag`inin` bekkemligi ha`m onin` formasi.	2
Ja`mi		10