Dizimge alındı

MAZMUNI
bet
1	Oqıw materialları
1.1.	Lekciya
1.2.	Ámeliy jumıslar
2.	Óz betinshe jumıslar
3.	Glossariy
4.	Qosımshalar
4.1.	Pán dástúri
4.2.	İsshi dástúr
4.3.	Tarqatpa materiallar
4.4.	Testler
4.5	Bahalaw kriteriyaları

1-LEKCIYA. «Qániygelikke kirisiw» pa`nine kirisiw
Mámleket sharwashiliq aldinda turg’an máseleler sheshiwde qániygeliktiń orni, Zootexniya hám biologiya

Joba
1. Sharwashiliqtin` xaliq xojalig`indag`i a`hmiyeti, jag’dayi, ha`zirgi awhali, rawajlaniw keleshegi.

2. Sharwashiliqtag’i bárshe tarmaqlar, olardan alinatug’in o`nim tu’rleri, sharwa ónimleriniń insan ushin áhmiyeti, sharwa ónimlerin islep shig`ariw mug’dari.
4. Sharwa o`nimlerin islep shig`ariw texnologiyasin ilimiy texnika ha`m pa`n utislari tiykarinda a`melge asiriw


«Qániygelikke kirisiw » pani jeke sharwashiliqtiń tiykari esaplanadi. Ol oqiwshilarǵa haywan hám quslardiń kelip shiǵiwi (evolyusiya) táliymatin, olardiń ósiw hám rawajlaniw nizamliklarin, órshitiw, aziqlandiriw, tańlaw, saralaw, saqlaw hám olardan tuwri paydalaniw usillarin u’yretedi. «Uliwma zootexniya» pánin toliq iyelep alǵan oqiwshilar sharwashiliqtiń barliq tarmaqlari boyinsha ferma xizmetinde bolǵanlarinda hár qiyli másele hám tapsirmalardi biymálel qiynalmastan sheshe aladi.
«Qániygelikke kirisiw» dan, «Awil xojaliq haywanlarin órshitiw usillari» hám «Haywanlardi tańlaw hám saralaw» temasin ózlestiriwde hár bir usil tuwrali jeterli maǵliwmatqa iye boladi. Oqiwshilar hár bir usildiń biologiyaliq qásiyetlerin ózlestirip aladi hám qanday jaǵdaylarda shaǵilistiriwdiń qaysi usilinan paydalaniw kerekligin kórsetip bere aladi. Bul jaǵday haywanlardi órshitiw pániniń basqa temalarina da tiyisli. Bul tiykarinda jeke sharwashiliq oqitiwshisi oqiwshilar diqqatin hár bir tarmaq qásiyetlerin esapqa alǵan halda ayirim basqariw isleri orinlawi mu’mkin hám ayirim misallar menen alinǵan bilimlerin bayitip bariwi mu’mkin.
Qániygellike kirisiw páni sharwashiliqtiń hár bir tarmaǵi boyinsha olar organizmine hám tábiyatina insanniń tásir etiw usili hám ilajlarin ózgertip ǵana qalmastan, hár bir tu’r hám hár bir zat qásiyetlerin tu’ri, ózgeriwsheńligi hámde maslasiwshań belgi halatlarin u’yretiw hám sheshimlerin suwretlep beriw siyaqli máselelerdi ámelge asiriw imkaniyatin beredi. Bul pándi ózlestiriwde oqiwshilardan haywan organizmi bir pu’tin hám jalǵiz ekenligine hám ol hámme waqit sirtqi ortaliq penen tiǵiz baylanista ekenligine isenim payda etedi. Sonday- aq, bunda barliq protsesslerdiń insan tárepinen basqarila aliw imkaniyati bar ekenligi tuwrisinda jeterli dárejede bilimge iye boladi.
«Uliwma zootexniya» páni óz ishine eki iri hám óz aldina taraw- «Haywanlardi órshitiw hám kóbeytiw» hámde «Haywanlardi aziqlandiriw» di óz ishine aladi. «Awil xojaliq haywanlarin órshitiw hám kóbeytiw» tarawi tómendegi maselelerden turadi:
- haywanlardiń payda boliwi (evolyusiyasi);
-Jas haywan hám quslardi baǵiw hám asiraw;
- haywanlar ónimdarliǵin asiriw;
- haywanlardi kompleks belgileri tiykarinda bahalaw;
- haywanlardi tańlaw hám saralaw (juplaw);
- haywan ham quslardi shaǵilistiriw jumislari;
- SHarwashiliqta násilshilik jumislarin shólkemlestiriw hám alip bariw. Bul máselelerdi u’yreniw, tiykarinan biologiyaliq panler nizam hám usinislarina su’yengen halda alip bariladi. Haywan hám quslardi órshitiw hám kóbeytiw mashqalalarin sheshiw tiykarinda olardi aziqlandiriw, toliq qimbatli, vitaminli,qurami mineral zatlarǵa bay bolǵan ot- jem tu’rleri menen támiyinlew sheshiwshi áhmiyetke iye. Buni hesh qashan biykar etip bolmaydi. Sipatsiz yaki pást sipatli, ariq , hálsiz, kesel, jeterli dárejede ot-jem menen támiynlenbeytuǵin haywan hám quslar arasinda qandayda bir izertlew jumislarin alip bariwǵa bolmaydi hám qandayda bir nátiyjege de erise almaymiz. Soniń ushin haywanlardi saw, quwatli, shidamli hám ónimdarli boliwinda aziqlandiriw u’lken áhmiyetke iye. «Haywan hám quslardi aziqlandiriw» bólimi tómendegi máselelerden turadi.
- ot - jem tu’rleri hám olardan ónimli paydalaniw;
- haywan hám quslardiń aziqliq zatlarǵa bolǵan talabi;
- haywanlardi norma tiykarinda aziqlandiriw;
- haywan hám quslardan kóp hám sipatli ónim jetistiriw ushin olardi toliq qimbatli, joqari sipatli ot- jem menen baǵiw hám imkani barinsha u’nemlilikke hám az miynet sarplawǵa itibar qaratiw usilar qatarinan esaplanadi.
Ha`zirgi waqitta O`
zbekistan sharwadarlari aldinda turg`an zarurli waziypa hukimetimiz xaliqlarin o`zinde islep shig`arilip atirg`an sharwa o`nimleri menen tamiynlew. Islep shig`arilip atirg`an sharwa o`nimlerinin` natiyjeliligi ekonomikaliq ko`rsetkishlerde an`latiladi, yag`niy su`t, go`sh, ma`yek ha`m basqa tu`rli o`nimlerge sariplang`an aziq, olardin` o`zine tu`ser bahasi ha`m natiyjelilik da`rejesi qandaylig`inda bolip tabiladi. 1999-jili 1-yanvar mag`liwmatlarina qarag`anda respublikamizda 1998-jili go`sh islep shig`ariw (min` tonna esabinda) – barliq tiptegi xojaliq ka`rxanalarda – 808,1; sol siyaqli xaliq esabinda – 724.4; awil xojaliq ka`rxanalarinda – 73,1; fermer xojaliqlarinda – 10.6 ni quraydi.
Su`t islep shig`ariw (min` tonna esabinda) - barliq tiptegi xojaliqlarda 3494,7; sol siyaqli xaliqta – 3094,1; awil xojalig`I ka`rxanalarinda – 237,5; fermer xojaliqlarinda –50,8.
Ju`n islep shig`ariw (tonna esabinda) – barliq tiptegi xojaliqlarda – 15480; sol siyaqli xaliqta – 11166; awil xojalig`i ka`rxanalarinda 4174; fermer xojaliqlarinda – 140.
Ma`yek islep shig`ariw (mln. dana esabinda) –barlkiq tiptegi xojaliqlarda -1164,9; sol siyaqli xaliqta – 751,3; awil xojalig`i ka`rxanalarinda 406,6; fermer xojaliqlarinda –7.
Qarako`l terisin islep shig`ariw (min` dana esabinda) - barliq tiptegi xojaliqlarda 803,5; sol siyaqli xaliqta – 235,7; awil xojalig`i ka`rxanalarinda 567,8di quraydi. 1998-jili respublikamiz boyinsha bir bas siyirdin` su`t o`nimdarlig`i barliq tiptegi xojaliqlarda -1529 kg; sol siyaqli xaliqta – 1604 kg; awil xojalig`i ka`rxanalarinda 1010 kg; fermer xojaliqlarinda –962 kg. g`a tuwri kelgen. Qusshiliqtin` mayek o`nimdarlig` barliq tiptegi xojaliqlarda -138 dana, sol siyaqli xaliqta – 129 dana ; awil xojalig`i ka`rxanalarinda 162 dana; fermer xojaliqlarinda –116,7 danani qurag`an.

1. 
   Diyqan turmisin bekkemlew, ga`rezsiz erkin diyqan (fermer) xojalig`indag`I iri salahiyatti O`zbekistan xalqin aziq-awqat o`nimleri menen toliq ta`miynley aliwg`a jo`neltiw – bu`gingi ku`nde isbilermenlik xizmeti nin` bir ko`rinisi bolg`an diyqan (fermer) xojlaiqlarin rawajlandiriw siyasatinin` tiykarin quraydi.
   

Respublikamizda xizmet ko`rsetip atirg`an diyqan (fermer) xojlaiqlarinin` sani 20 min`nan asip ketti. Ga`rezsiz o`nim islep shig`ariwshi subiekti sipatinda diyqan (fermer) xojalig`i basqa mu`lk ha`m xojaliq ju`ritiw formalarindag`i ka`rxana ha`m sho`lkem m\enen ten` huquqli huquqiy shaxs sipatinfda xizmet ko`rsetpekte. Diyqan (fermer) bu`gingi ku`nde isbilermen ha`m ekonomikaliq jaqtan erkin shaxs bolip, islep shig`ariw xojaliq xizmetine baylanisli barliq ma`selelerdi erkin sheshe aladi ha`m a`meldegi belgilengen ma`jbu`riyatlardi o`z waqtinda oirinlaydi. Sonin` ushinda isbilermenlik xizmetinin` za`rur sha`rtlerinen biri – bolajaq diyqan (fermer) xojaliqlarinin` O`zbekistan Respublikasi nizamshilig`inda belgilengen huquqha`m ma`jbu`riyatlardi puqta biliw bolip esaplanadi. Son`gi waqitta prezidentimiz ha`m hu`kimetimiz ta`repinen diyqan(fermer ) xojaliqlarin rawajlandiriw boyinsha birneshe pa`rman ha`m qararlar qabil etildi. Sol sebepten:

• 
  Respublikamizda diyqan(fermer) xojaliqlarin ja`need bekkemlew ha`m isbilermenlikti ma`mleket joli menen qollap quwatlaw ha`qqindag`I (prezident pa`rmani N 295, 29.11.91 jil )
  
• 
  “Awil xojalig`I qa`niygeligin ekonomikaliq rawajlandiriw ha`m erkinlik beriw haqqinda “
  
• 
  “jeke ja`rdemshi ha`m diyqan xojaliqlardi ma`mleket joli menen ta`miynlewde olardin` roin ku`sheytiw barisindag`I shara-ilajlar haqqindag`i” (president parmani N 1737 18.03.97 jil)
  
• 
  “Awil xojalig`inda ekonomikaliq reformalardi a`melge asiriwg`a tiyisli qosimsh ashara-ilajlar haqqindag`i”(Ministrler kabineti qarari N 88, 23.02.94 jil)
  
• 
  “Sharwashiliqta jeke isbilermenlerdi rawajlandiriw ha`m qollap qu\watlaw shara-ilajlari haqqindag`i”(Ministrler kabineti qarari N 96, 24.03.96 jil)
  
• 
  “Sharwah\shiliqta na`sillik jumislarin jaqsilaw shra-ilajlari haqqinda ”(ministrler kabineti Qarari N 268, 12.07.95 jil)
  
• 
  “Na`silshilik haqqindag`i ” nizam (N 166- 1, 21.12.96 jil)
  
• 
  “Diyqan xojalig`ihaqqinda” nizam (03.07.92 jil)
  

2. Sharwashiliq boyinsh a tiykarg`I ilimiy izleniw jumislari “PLEMILITA” birlespesi janindag`i Sharwashiliq ilimiy tekseriw institutinda “Qarako`lshilik ”ITI, Samarqand KXI da ha`m universitetimizdin` “uliwma zootexniya ”, “Jeke zootexniya” ha`m “Veterinariya tiykarlari” kafedralarinda alip bariladi.