Dizimge alındı

5-lektsiya. Zootexniya hám sharwashiliq ámeliyati ayrim záru’r mashqalalar:
Joba:

1. 
   Aziqlardin` gruppalarg`a bo`liniwi
   
2. 
   Ko`k aziqlar
   
3. 
   Dag`al aziqlar
   
4. 
   Silos, senaj ha`m tamir miyweli aziqlar
   

A`debiyatlar : 3,6, 9, 11, 12, 13
Haywanlar mu`tajligin qanaatlandiratu`g`in qurami ziyansiz organik ha`m mineral aziq zatlardan quralg`an o`nimler aziq delinedi.
Aziqlar tiykarinan o`simlikler, haywanat o`nimlerinen yaki mineral zatlardan tayarlang`an ta`biyiy o`nimler. Biraq ximiyaliq zatlardi qayta islew, bazi waqitlkari bolsa sintezlew joli menen jasalma tayrlaw mu`mkin. O`simliklerden tayarlang`an aziqlar tiykarg`i aziq qurali bolip esaplanadi.
Sharwa mallari jeytug`in barliq aziqlar kelip shigiwina qarap, o`simliklerden ha`m haywanat o`nimlerinen tayarklang`an aziqlarg`a bo`linedi. Bunnan tisqari qosimsha aziq sipatinda berioletug`in sintetik mineral ha`m biologik aktiv zatlar da boladi.
Aziqlar to`mendegi gruppalarg`a bo`linedi:
O`simliklerden tayarlanatug`in aziqlar
a) dag`al b) ko`k c) shireli d)kontsentrat aziqlar
2. Haywanlar o`nimler tayarlanatug`in aziqlar
a) qan uni b) go`sh suyek uni c) su`yek uni d) baliq uni
3. Sanaat shig`indisinan tayarlanatug`in aziqlar
a) Paxta tazalaw sanaati shig`indilari
b) Qaraz sanaati shig`indilari
c) Konserva tayarlaw zavodi shig`indilari
d) spirt tayarlaw zavodi shig`indilari
4. Mineral aziqlar
a) as duzi b) fosfat v) mineral zatlar
5. Sintetik azotli zatlar
a) mochevina yaki korbamid
6. Biologik aktiv zatlar
a) vitaminler b) antibiotikler v) garmonlar c) fermentler
Ko`k aziqlar ta`biyiy ha`m jasalma pishenzarlardan, sondayaq suwg`arilatug`in maydanlardan alinadi. Jaz ma`wsiminde qaramallar, qoy;ar, atlar ushin ko`k ot tiykarg`i aziq esaplanadi.
Ko`k aziqlarda 60-80 % suw, qurg`aq zatinda 20-25% ke deyin protein, 30 %ke shekem tazalanbag`an tsellyloza, 4-5% may, 35-50% AEM (azotsiz ekstraktiv zatlar) ha`m 9-11 % ku`l boladi.
Ko`k aziqlar keratin deregi sipatinda qadirlenedi. 1kg ot quraminda 70 mg g`a deyin ha`m onnan ko`birek karotin boladi. Ozbekistandag`i sharwashiliq xojaliqlarinda ko`k aziq ushin javdar egiledi. Onna naprel ayinin` birinshi yariminda yag`niy javdar paqal shig`ariwi menen-aq paydalaniw mumkin. Ko`k aziq sipatinda ma`kke, ju`weri, sudan ot, bir jilliq g`alle – sobiqlilar aralaspasi , la`blebi japirag`inan ha`m jon`ishqanin` pu`tin vegetatsiyasi da`wirinde ko`k aziq sipatinda paydalaniladi.
Ku`nine siyirlardin` ko`k aziq talabi 60-70 kg, u`lken jasli atlardin` 40-50 kg, qoylardiki 7-12 kg di quraydi.
Pishen, paqal, shori-topan ha`m saban tiykarg`i dag`al aziqlar esaplanadi. Ayrim zonalarda terekler shaqalari ha`m qurg`atilg`an suw otlarinan dag`al aziq sipatinda paydalaniladi. Bazi bir sanaat shig`indilari- sheluxa, ayg`abag`ar tuqiminin` qabig`i ha`m poshag`i da dag`al aziqlarg`a kiredi.
Dag`al aziqlardin` en` jaqsisi pishen. O`z waqtinda orip aling`an ha`m jaqsi qurg`aq pishennin` toyimlilig`i joqari 0,4-0,5 azoiq birligin quraydi. Pishen quramnida karotin ha`m kaltsiy ko`p boliwi menen harakterlenedi. Quyashta qurg`atilg`an pishende D vitamini kem boladi.
Haywanlarg`a toyimli aziq sipatinda sobiqlilar ha`m ga`lleliler semyasina tiyisli o`simlikler pisheni en` qimbatli esaplanadi. A`dette ta`biyiy otlaqlar pisheni ha`m egilgen otlar pisheni boladi. Ha`zirgi waqitta jon`ishqa uni tayarlaw ken` qollanilmaqta.
Bunda ABM-0,4 A; ABM-0,65 agregatlarinda qurg`atilip un qilip maydalanadi. Saban - arpa, biyday ha`m suli yag`niy g`allleliler da`ni piskennen son` payda boladi. Saban quraminda tsellyloza ko`p ha`m toyimli zatlar kem boladi. Sabanda- 0,2-0,3 ke shekem aziq birligi bar. Ba`ha`rde egilgen masaqlilar sabani, gu`zde egilgenine qarag`anda toyimliraq boladi.
Paqal . Sali paqalinin` toyimlilig`i onin` qay da`rejede jetilgenine, topirraq –iqlim sharayatina, saqlaw ha`m tayarlaw usilina baylanisli.
Paqal quraminda 36-42% TSELLYLOZA , 3-4 % protein , 1-2% may boladi.
Paqaldi mallarg`a beriwde maydalaw, ig`alllaw, da`mli qiliw ha`m puwlaw usillarinan ken` paydalaniladi.
Dag`al aziqlardi mallarg`a beriwge tayarlawg`a DKU-1,2 maydalaw agregatinan paydalaniladi. Sondayaq, tog`ay zonalarinda terek yaki putalardin` japiraqli jas shaqalarinan da qurg`atip, dag`al aziq sipatinda paydalaniladi.
Silos, senaj ha`m tamir miyweli aziqlar shireli aziqlar qatarina kiredi. Bul aziqlardin` quraminda suw ko`p boladi , yag`niy 70-95% ti quraydi. Uliwma toyimlilig`i joqari emes.
Silos. Konservalang`an ko`k aziq esaplanadi. Silos tayarlaw protsesinin` ahmiyeti sonnan ibarat , o`simlikler quramindag`i sheker su`t kislota bakteriyalari ta`sirinde su`t kislotag`a aylanadi. Su`t kislota malim konsentratsiyada (pHq 4,2) toplanip, aziqtin buziliwina sebep bolatug`in shiritiwshi ha`m basqa bakteriyalardin` rawajlaniwina jolk qoymaydi. Sol menen bir qatarda sirke kislota payda boladi. Silosta 0,18-0,20 aziq birligi bar. Ma`kke, ju`weri, ayg`bag`ar siyaqli o`simliklerden silos tayarlawda ken` paydalaniladi.
Senaj. Jaqsi siloslanbaytug`in ko`k jon`ishqa yaki basqa o`simliklerdin` ko`k massasinan tayarlanadi. Senajda 0,35 aziq birligi bar. Ig`allig`i 45-55% boliwi kerek.Silos ha`m senaj arnawli transheyalarda bastiriladi ha`m u`sti polietilen plenka menen jabiladi. U`stine ja`ne paqal son` 50-70 sm topiraq bastiriladi. 2-3 ha`pte ishinde transheyag`a bastirilg`an silos ha`m senaj tayar boladi.
Tamir miyweler. O`zbekistanda sharwa mallarin bag`iwda hashaki, ortasha mazali ha`m qant la`blebi isletiledi. La`blebi en` jaqsi shireli aziq esaplanadi., biraq quramindag`i karotin bolmaydi. Siyirlarg`a shekeri az 20% ke shekem bolg`an la`blebiden bir ku`nde 40 kg g`a shekem beriw mu`mkin.
Sonday-aq, ayrim zonalarda kartoshkadann da shireli aziq sipatinda paydalaniladi.
4. Aziqlardin `toyimlilig`i, en` aldi menen olardin` ximiyaliq quramina baylanisli. Olardin` ximiyaliq qurami rayonlardag`i agro-ximlaboratoriyalarda ha`m arnawli zoolaboratoriyalarda aniqlanadi. Aziqlardin` ximiyaliq qurami to`mendegi zatlardan (elementlerden) ibarat boladi:
suw ha`m qurg`aq zatlar : qurg`aq zatlar o`z na`wbetinde organik ha`m anorganik zatlarg`a (ku`l) bo`linedi. Organik zatlar quramina: azotli elementler (beloklar, amidler), biologik aktiv zatlar (vitamniler, garmonlar, fermentler), azotsiz zatlar(may, uglevodlar) sol qatarda uglevodlar qauramina tsellyloza ha`m azotsiz ekstraktiv zatlar (AEZ) kiredi. Anorganik zatlar quramina makro ha`m mikro elementler kiredi.
Beloklar organizm ushin za`ru`rli esaplanadi. Barliq o`mirlik protsesler belok almasiwi menen baylanisli. Beloklar qurami aminokislotalardan (lizin, metionin, triptofon h.b) ibarat.
5. Aziqlardin` toyimlilig`i haqqindag`i ta`liymat sharwa malllarinin` aziqlandiriw haqqindag`i pa`nnin` za`ru`r bo`limi ha`m sharwa mallarin bag`iwdi sho`lkemlestiriwde ol a`meliy jaqtan u`lken a`hmiyetke iye. Aziqlardin` toyimlilig`in aniqlaw ha`m an`latiwda pa`nge ma`lim bolg`an to`mendegi usillardan paydalanilg`an.
1) Pishen ekvivalenti 2) Aziqtin` ximiyaliq quramina qarap bahalaw 3)aziqtin` quramindag`i sin`etug`i zatlar mug`darina qarap bahalaw 4) Kraxmal ekvivalenti 5)Armobi issilig`i 6) Aziqti skandinaviya usili menen bahalaw 7) Suli aziq birligi 8) Aziqtin` energetik toyimlilig`i. Aziqlardin` toyimlilig`in 1 kg standart sulig`a ten` keletug`in aziq birligi qabil etilgen.
6. Aziqlardan ratsional paydalaniw olardin` proteinli toyimlilig`ina ko`p ta`repten baylanisli. Sharwa mallari mol - ko`l, biraq protein boyinsha balanslanbag`an aziq penen bag`ilg`anda olardin` o`nimdarlig`i pa`seyip ketiwi, aling`an o`nimge qarag`anda sariplang`an qa`rejetler biraz artip ketiwi mu`mkin. Ratsionda ha`rbir % protein jetispewi o`nim jetistiriwdegi ot- jem sarpin 2% ke asirip jiberiwi a`melde da`liyllengen. O`nim jetistiriwde barliq qa`rejetlerdin` yariminan ko`bi ot-jemge tuwri keliwin esapqa alip, ratsionda protein jetispegen hallarda o`zine tu`ser bahasi biraz artip ketedi.
Haywanat o`nimleri (mayi aling`an su`t, baliq, go`sh ha`m go`sh su`yek uni) o`simlikleden tayarlang`an aziqlardan sobiqli otlar (jon`ishqa,esparset h.b.); sobiqli da`n eginleri (ko`k noqat, burshaq, soya ha`mbasqalar) proteinge ju`da` bay keledi.
7. Mineral zatlar organizmde ha`rqiyli waziypalardi atqaradi. Birinshi na`wbette olar plastik material esaplanadi. Olar su`yek ha`m tis toqimalarinda ko`p boladi, mineral zatlar fermentler, gomoglavin, fosforidler, nukleotidler h.b ko`plegen organik zatlar quramina kiredi.
Aziqtin` sin`iwi, zatlar ha`m energiya almasiwi protsesleri, osmotik basim regulyatsiyasi ha`mde organizmde kislota – sheker ten`salmaqlig`inin` saqlaniwi mineral zatlar qatnasiwi menen baylanisli.
Organizmde mineral zatlar jetispegende yaki ha`dden tis ko`beyip ketkende patologik o`zgerisler ju`z beredi, bular birinshi na`wbette mallar o`nimdarlig`inin` pa`seyip ketiwine, keyinshelik bolsa olardin` keselleniwine, ha`tteki nabit boliwina alip keledi.
Haywanlar mineral zatlardi tiykarinan aziq penen, ishimlik suwdan aladi. Aziqlardag`i mineral zatlardin` qurami nbirdey emes, sonin` ushin olardin` mineral toyimlilig`ida ha`rqiyli boladi.
Sharwa mallarinin` denesinde 60 qa jaqin mineral elementler barlig`i aniqlang`an. Mineral elementler organizmde ha`rqiyli mg`darda bolg`anlig`i sebepli makro(0,01% ten ko`birek) ha`m mikroelementlerge(0,001 % ten kemirek) bo`linedi. Makroelementelrden Ca,P,K, Na,Cl, Mg,S siyaqlilar en` za`rurli esaplanadi. Sharwa mallarin bag`iwda mikroelementler Cu, Fe, Co, I, Ma, Zn, Mo,F ha`m basqalar da a`hmiyetli rol oynaydi. Ha`r bir mikro element haywanlar organizmine o`zine ta`n ta`sir ko`rsetedi.mikroelemnetlerdin` ha`dden tis artip ketiwi organiznmdegi almasiw protseslerine jas mallardin` o`siwi ha`m rawajlaniwina, u`lken jastag`i mallardin` o`nimdarlig`in ajaman ta`sir ko`rsetedi.
8.Vitaminler a`dette tiri kletkalardag`i8 plastik yaki energetik material esaplanbaydi. Olar katalizatorliq funktsiyani orinlaydi, yag`niy organizmdegi oksidleniw – qaytariliw protsesleri menen baylanisli bolg`an ha`rqiyli fermentativ sistemalarda qatnasadi. Birneshe vitamni jetispewshiliginen kelip shig`iwshi kesellikler poliavitaminozlar delinedi. Avitaminozlar ko`binese jasirin halatta , yag`niy keskin an`latilmag`an formada ju`zege keledi ha`m gipovitaminoz delinedi. Aziq quramindag`i vitaminler mug`dari ha`m haywanlardin` olarg`a bolg`an talabi mm da yaki internatsional birlikte (IB) o`lshenedi. Vitaminler a`dette, eritiwshilerge qatnasina : ha`m fiziologik ta`sirine qarap klassifikatsiyalanadi. Eriwshen`ligine qarap mayda eriwshi vitaminler gruppasi – A, D, E,K ha`m suwda eriytug`in vitaminler gruppasi B vitaminler kompleksi, C viitamin ha`m basqalarg`a bo`linedi.
Sorawlar:
1. Aziqlar qanday gruppalarg`a bo`linedi?
2. Ko`k aziqlarg`a ta`riyp berin`.
3. Dag`al aziqlar ha`m olardi tayarlaw texnologiyasihaqqinda so`ylep berin`.
4. Shireli aziqlarg`a qaysi aziqlar kiredi?
5. Organik ha`m anorganik zatlarg`a neler kiredi?
6. Aziqlardin` toyimlilig`ina baha beriwdin` qaysi usillarin bilesiz?
7. Beloklardin` organizm ushin a`hmiyeti nede?
8. Mineral zatlardin` haywan organzmine qanday ta`siri bar?
9. Haywanlar organizminde vitaminlerdin` roli nede?