Dizimge alındı

O`nimdarlig`i ha`r qiyli bolg`an sawin siyirlardin` o`mirin
saqlaw ha`m su`t islep shig`ariw ushin energiya sarpinin` qatnasi

1	Tiri salmag`i	500 kg	500 kg
2	Su`ttin` maylilig`i	4%	4%
3	O`nimdarlig`i	10 kg	20 kg
4	O`mirdi saqlaw ushin sarip	54 MDj 4,7 AB	54 MDj 4,7 AB
5	1kg su`t payda etiw ushin sarip	5.7 MDj 0.5AB	5.7 MDj 0.5AB
6	Uliwma talap	54+(5,7x10)=111 Mj 4.7+(0,5x10)=9,7AB	54+(5,7x20)=168 MDj 4.7+(0,5x20)=14,7AB
7	1 kg islap shig`arilg`an su`t ushin sarip	111/10=11,1 MDj 9,7/10=0,97 AB	168/20=8,4 MDj 14,7/20=0,73

Bul keste mag`liwmatlarinan ko`rinip turg`aninday haywan o`nimdarlig`i qansha joqari bolsa, bir birlik o`nimdi islep shig`ariw ushin sonsha kem energiya sariplanadi.
Aziq normasi tiykarinda haywanlarg`a aziqlandiriw ratsionlari du`ziledi.
Ha`zirgi da`wirde haywanlar ushin 2 tu`rli norma tiykarinda ratsionlar menen aziqlandirilmaqta.
1) 7-8 ko`rsetkishli ratsionlar menen. Bul ratsionlarda tiykarinan haywanlardin ` aziq birligi, almasiw energiyasi, protein, qant, kletshatka, Ca, P ha`m karoting`a bolg`an talabi esapqa alinadi
2) 22-30 ko`rsetkishli ratsionlar menen, yaki detallastirilg`an ratsionlar. Bul ratsionlar tiykarinan shoshqa ha`m quslar ushin du`ziledi yaki ilimiy ta`jriybeler da`wirinde haywanlardi aziqlandiriw ushin qollaniladi.
Ratsion toliq mug`darli ha`m toliq mug`darsiz boliwi mu`mkin. Toiq mug`darli ratsion dep haywanlardin` o`nimdarlig`ina qarap tolig`insha talapti qanaatlandira aliwshi ratsiong`a aytiladi. Toliq mug`darsiz ratsionlar bolsa haywanlardin` mug`dar talaplarina juwap bermeydi.
Ma`selen: shoshqalar ratsioni tiykarg`i bo`limin konsentrat ha`m tmir miyweliler qurasa ratsion tamir-miyweli aziqlandiriw tipi delinedi.
Ha`r qanday aziqlandiriwdi sho`lkemlestiriwde zoveterinariya qa`niygeleri haywanlarin` toliq mug`darli aziqlaniwin gu`zetiwi lazim.
Qaramallardan alinatug`in su`t ha`m go`sh o`nimleri insanlar ushi n en` za`ru`r ha`m qimbatli aziq esaplanadi. Bul o`nimlerge bolg`an talapti qanaatlandiriw ushin aziqlandiriw, o`rshitiw, saqlaw usillarin ilimiy tiykarda sho`lkemlestiriw lazim.
Qaramallar basqa tu`rdegi haywanlarg`a qarag`anda o`simliler du`nyasindag`i kelip shiqqan kletshatkag`a bay aziqlardi jaqsi o`zlestiredi.
Qaramallardin` buwazliq da`wirinde denesinde zat almasiwi tezlesedi bul onin` ha`milesinin` rawajlaniwina baylanisli boladi.
Buwazliqtin` 1 den 34 – ku`nleri embrion da`wir delinedi, 35- ku`nnen 60-ku`nge shekem ha`mile aldi ha`m 61-285 ha`mile da`wir dep ju`rgiziledi. 1-da`wirde zat almasiwi 5%ke shekem artadi ha`m adettegidey aziqlandiriwdi sho`lkemlestiriw lazim, proteinli, mineralli ha`m vitaminlerdin` jetispewshiliginde embrionnin` jilisip ketiwi yaki tu`sip qaliwi mu`mkin. Buwazliqtin` aqiri 2/3da`wirinde ha`mile 5-7 kg di yag`niy tuwiw waqtindag`i buzawdin` awirlig`inin` 15-20% in quraydi ha`m energiyag`a bolg`an talap 15%ke artadi. Qalg`an 75% ha`mile awirlig`i aqirg`i buwazliqtin` 1/3 da`wirinde rawajlanadi. Asirese, aqirg`i 2 ayinda ha`milenin` rawajlaniwi ku`shli boladi, sonin` ushin buwaz siyirlardi bul da`wirde su`tten shig`ariw za`ru`r boladi.
Joqari o`nimdarli siyirlardan su`tten shig`ariw qiyin boladi, bunin` ushin 2 basqishta alip bariladi.
1. Sawin sanin kemeytiw
2. Ratsion sanina o`zgeris kiritiw
Aldin siyir bir ku`nde 2 ma`rte keyin 1 ma`rte sawiladi, ratsionda shireli ha`m ku`shli aziqlar mug`dari kemeytiriledi, olardin` ornina dag`al aziqlar berilip ayrim hallarda siyirdin` halina qarap konsentrat aziqlardi waqtinsha shig`arip taslaw da mu`mkin boladiu. Su`tten shig`arilg`annan son` birinshi 1-10 ku`nlikte normadag`i aziqtin` 80% berilip, 11-10 ku`nliginde toliq ratsion o`tkerilip keyigi da`wirlerde aziq normasi 20% ke asirilip aziqlandiriladi.
Siyirlardin` tuwiwina 2 ha`pte qalg`aninda siyirdin` energiyag`a bolg`an talabi artadi, bul waqitta ko`lemli aziqlardi kemeytiw lazim. Bul waqitta silostin` bir bo`llegin joqari sapali pishen ha`m jem aziqlar menen almastiriladi.
Orta semizliktegi su`tten shig`rilg`an siyirlar tiri salmag`i 10-15% ke asiwi kerek, biraq semirip ketiwine de jol qoymaw kerek.
Sutten shiqqan siyirlarg`a norma belgilewde tiri salmag`i ha`m keleside rejelestirilgen su`t mug`darina qarap belgilenedi. Jas o`sip atirg`an (4-5 jasqa shekem) yaki semizlik da`rejesi ortadan pa`s siyirlar ratsionina 1 kg semiriwi ushin normag`a qarag`anda 5 aziq birligi ha`m 500 kg sin`iwshi protein qosip beriledi.
Tiri salmag`i 600-700 kg bolg`an, laktatsiya da`wirinde 7000-8000kg sut sawip aliniwi rejelestirilgen su`tten shiqqan siyirlar ratsion menen 13,5-15 aziq birligi yaki 150-170 MDj almasiw energiyasin qabil etiwi kerek.
Su`tten shiqqan buwaz siyirlardi aziqlandiriwda ratsion quramindag`i ha`r bir aziq birligine tuwri keletug`in toyimli zatlar mug`darin da esapqa aliw za`ru`r, yaki bir aziq birligine 110-120 g sin`iwshi protein, 30-40g shiyki may, 9-10g Ca,5-6g P,ha`m 40-50 mg karotin tuwri keliw kerek.
Ratsion quraminda qanttin` proteinge bolg`an qatnasi 0,8-1 qant + kraxmaldin` sin`iwshi proteinge qatnasi 1,7-2,3 ke ten` boliwi lazim.
Bul da`wirde buwaz siyirlardin` mineral zatlar ha`m ,az duzina talabi joqari bolg`anlig`i ushin 1 aziq birligine 6 g as duzi tuwri keliwi kerek.
A vitaminge bolg`an talabim qandiriw ushin karotinge bay bolg`an aziqlardi ratsiong`a kirgiziw kerek. Bunin` ushin sapali pishen, silos, senaj ha`m ot unlari beriw lazim.
Ratsionnin` tiykarg`i bo`legi dag`al aziqlardan ibarat boliwi lazim, biraq saban ha`m paqaldin `toyimlilig`i 20-30% ten asoawi lazim, bolmasa ratsion quraminda protein mineral zatlar ha`m vitaminler mug`dari kemeyip ketedi.
Sutten shiqqan buwaz siyirlardin` 100 kg tiri salmag`ina ortasha 2,0-2,5 kg dag`al aziqlar, 1-1,5 kg senaj, 2,0-2,5 kg silos, 1 kg tamir miyweli aziqlar beriw lazim. Konsentrat aziqlardi bir ku`ni bir bas esabina 1,5-2,0 kg beriw usinis etiledi, bul waqitta biyday kepegi, suli jarmasi, gu`nji ha`m ayg`abag`ar shroti ha`m gu`njarasi, arpa jarmasi beriw jaqsi, biraq gossipol saqlawshi paxta shroti ha`m gu`njarasin beriw mu`mkin emes, sebebi gossipol menen za`ha`rlengen siyirlarda bala taslap, o`li buzaw tuwiliwi yaki shala buzaw tuwiliwi mu`mkin. Mochevina menen aziqlandirilg`anda da sol halatti gu`zetiw mu`mkin.
Sutten shiqqan buwaz siyirlar ratsionlarina tek sapali aziqlar menen aziqlandiriw kerek, olarg`a muzlap qalg`an silos, senaj, tamir miyweli yaki ko`gergen, shirigen aziqlardi beriw mu`mkin emes.
Buwaz siyirlardi qis waqtinda 2-3 ma`ret aziqlandiriw lazim, suwdi qalegeninshe ishiwi mu`mkin, bunda suw temperaturasi +8 +10 ⁰ С dan pa`s bolmawi kerek.
Buwaz siyirlardi qisqi ratsionnan birde jazg`i ratsiong`a o`tkeriwge bolmaydi, sebebi bunday halda siyirlardin` sin`diriw ag`zalarinin` jumis aktivligi buziliwina sebepshi boladi.
Buwaz siyirlardi sawiwdan toqtatilg`anna keyin o`z aldina toparg`a ajiratqan halda u`lgi ratsionlar tiykarinda aziqlandiriladi. 500 kg tiri salmag`i keleside 5000kg su`t su`t sawip aliwg`a rejelestirilgen, su`tten shiqqan buwaz siyirg`a u`lgi ratsion to`mendegishe boliw mu`mkin; 5 kg pishen, 7 kg masaqli-sobiqli senaji, 12 kg silos, 1 kg ot kespesi, 5 kg tamir miyweliler, 2-2,5kg konsentrat aziqlar, 70 g as duzi, masaqli pishen, 15 kg silos, 4 kg qant yaki 8 kg la`blebi 2,0 -2,5 kg ku`shli aziq. Ratsion xayvonlarga beriladigan sutkalik em-xashak mikdori bulib, ozik normasi asosida va xayvonlarning ozik xazm kilish fiziologiyasini xisobga olgan xolda tuziladi. Ular kuyidagilar:
1. Ratsion kiritilgan em-xashakning tuyimliligi va sifati xayvonning ozik moddalarga bulgan extiejini kondiradigan bulishi kerak. Bunda xayvonning maxsuldorligi, eshi, orik-semizligi va fiziologik xolati xisobga olinadi.
2. Ratsion tarkibidagi dagal oziklar mikdori etarli darajada bulishi kerak. SHuningdek, ular tarkibidagi asosiy kimeviy elementlar: protein, uglevodlar, makro va mikroelementlar, vitaminlar etarli bulishi kerak.
3. Ratsionga xar xil em –xashaklar kiritilishi kerak. Masalan, sogin sigirlar ratsionda sersuv ozikalardan makkajuxori silosi, ildizmevalar, kuk ut kabilar bulishi, birinchidan, ovkat xazm kilish organlari faoliyatini yaxshilasa, ikkinchidan, sutini kupaytiradi. SHuningdek, dagal oziklardan beda pichani, sifatli somon, shulxa xamda etarli mikdorda sifatli konsentrat ozikalar bulishi kerak. Ana shularga amal kilgandagina xayvonlar uchun tuzilgan ratsion tugri va sifatli buladi.
O`zbekstanda islep shig`arilatug`in su`ttin` 98-99% go`shinin` 80-85% qaramalshiliqqa tuwri keledi. Karamal tu`risininen qimbat baha teri ha`m shiyki zat paydalanilai. Karamal soyilg`anda qan, su`yek, shax, ju`n ha`m tag` basqalar alinadi. Usinin` menen birgelikte qaramallar ko`pshilik Aziya ma`mleketinde jumisshi haywan sipatinda xojaliq jumislarinda paydalaniladi. Karamal shig`indilari diyxanshiliqta jerler o`nimdarlig`in ha`m o`simlikler zu`ra`ttliligin asiriw barisinda organikaliq shigit sipatinda ken` isletiledi. Karamal o`nimdarlig` ha`m shiyi zat aziqliq o`simlikler (pishen, silos, senaj h. t.b.) esabinan islep shig`atiladi.
Awhalinin` go`sh ha`m su`t o`nimdarlig`ina bolg`an talabin qandiriwda qaramlshiliqti jedel rawajlandiriw, onin` o`nimdarlig`inin` ja`nede asiriw u`lken a`hmiyetke iye. Ta`jiriybege go`shtke tapsirilg`an qaramallar tiri salmag`i 450-500 kg ha`m siyirlardn aling`an su`t o`nimdarlig`in 5000-6000 kg jetkiziw mu`mkiligin ko`rsetip berdi. Karamallar u`stinde jumislarinin` na`tiyjeli alip bariliwshi o`nimdarli porodalirdi jaratiw imkanin berdi. Du`nya ju`zinde qaramallarinin` 1000 dan artiq, MDH ma`mleketlerinde 55ge jaqin porodalari bar. Bul porodalardan jaqsi paydalaniwda, olardi jaslig`inan-aq jaqsi asiraw, toyimli normada aziqlandriw, o`nimdar islep shig`ariw texnologiyalarin jetistiriw ha`m sahanii biyimlestiriwge u`lken itibar qaratilmaqta.
2. Karamalshiliqtin` rawajaliniw tariyxina na`zer taslasaq, qa`dimgi mallardan tiykarg`i jumisshi haywan sipatinda paydalanilg`an. Ta`biyi shariyat qaramallarinin` dene du`zilisi, formasi ha`m o`nimdarlig`inin` frmulaniwina o`z ta`sirin ko`rsetken. 1925-jillardan baslap jergilikli zebu tarizli qaramalardi shag`ilistiriw, shag`ilisiw mallar tarbiyalawdi jaqsilaw ushin islengen jumislar unamli na`tiyje berdi. 1960-1975 jillar waqtinda ko`p o`nimli mallar porodalari jaratildi. 1975-1992 jili dawaminda qaramalshiliqtin` biyimlestirilgen (su`tshilik, go`shlillik) tarmaqlari rawajlandiriwi ha`m olardin` na`silshilik bazalari jaratildi. Sanaat texnologiyasi tiykarinda o`nimdarliqti islep shig`ariw tezletildi. 1993-jilan baslap ja`miyet sharwashilig`i menshiklestirildi, shirket ha`m fermer xojalig`qlari sho`lkemlestirildi. Na`tiyjede sharwashiliq o`nimlerin islep shig`ariw xojaliqlar moynina toliq ju`kletildi.
O`tken jillar dawaminda mallardin` porodalari jaqsilandi ha`m o`nimdarlig`i ko`terildi. Keyingi 30 jil dawaminda su`t islep shig`ariw ko`lemi 2,8 bergelikte ha`m go`sh islep shig`ariw 2,5 ge ko`terildi. O`zbekstannin` mustaqilliq jillari qaramalshiliqta jaqsi na`tiyjelerge erisildi. Karamallar sani 20%, siyirlar sani 29%, su`t islep shig`ariw ko`lemi 23% ha`m go`sh islep shig`ariw 10% ko`beydi.
Lekin mallardan paydalaniw tezligi o`tken dawirlerge qarag`anda pa`seydi. 1990-jili bir siyirdan ortasha 1685kg su`t sawip aling`an bolsa 2000-jilda bolsa 1000 kg g`a tuwri keldi. Karamallardin` go`shke tapsiriw ortasha tiri salmag`i 160kg (365den 205) kg kemeyip ketti. Bunday jag`day jas mallardi bag`iwda ha`m aziqlandiriw normasinin` keskin to`menlep ketiwinin` sebepli payda boldi.
Ha`zirgi da`wirde O`zbekstanda qaramalshiliq imkanitlarinan toliq paydalaniw ha`m o`imdalig`in keskin asiriw qanshaliq zaru`r ekenligi aniq ko`zge taslanbaqta.
Rossiyada 1915-20-jillirg`a qarap qaramallar o`nimi az bolg`an. Keyinshelik awil-xojaliq shirketleri diyxan xojaliqlarinda mallar saninin` ko`beyiwi, o`nimdarlig`inin` asiwina qarap zootexniya sho`lkemi a`melge asii. Na`silshilik xojaliqlari, zavodlari ha`m rassadiklerinin` payda boliwi jaqsi ta`sir ko`rsetti. Ko`p o`nimli porodalar jaratildi. Tezletilgen texnologiyanin` ayqinlasiwi mallardin` su`t ha`m go`sh o`nimdarlig`in asirdi. 1990-jili bir siyirdan ortasha 2710 kg su`t sawip alindi biraq keyingi jillarda o`nimli silep shig`ariw ko`lemi, mallar sani o`nimdarlig`i kemeydi.
Rawajlang`an shet ma`mleketlerde ta`biyg`iy geografiyaliq ha`m ekonomikaliq shariyatlarg`a baylanisli qaramalshiliq ha`r qiyli rawajlandi. Su`t bag`darindag`i qaramalshiliq Golandiya, Germaniya, Izrail, AKSh ha`m basqa ma`mleketlerde tez rawajlandi. Siyirlardan ortsha 8500-10000 kg su`t sawip alinbaqta. Go`shli qaramalshiliq AKSh, Frantsiya, Angliya, Italiya, bir qatar ma`mleketlerde tez rawalandi. Go`shke tapsirilg`an 14-15 ayliq jas mallardin` awirlig`i 600-650kg etip, soyilg`anda 250-300 kg gu`sh bermekte. Ha`zirge kelip pu`tin du`nya ma`mlketlerinde 1,33 milliardan artiq qaramal ko`beytirilmekte, go`sh islep shig`ariw ko`lemi 472 mln. tonnani, go`sh 217mln tonnani payda etti. Jasawshilarin` jan basina su`t islep shig`ariw boyinsha jan`a zellendiya, Daniya ha`m Gollandiya (1950kg) aldinda bolsa, go`sh islep shig`ariw boyina (110kg) Argentina (110kg) ha`m Rugvay (106kg). O`zbekstanda keyingi jillarda jasawshilardin` jan basina 160-170 kg su`t ha`m 22-23kg go`sh islep shig`arilmaqta. Soni aytip o`tiw kerek, Aziya ma`mleketlerinde malar sani ko`p bolg`an, lekin o`nimdarliq ko`rsetkishiler ju`da` pa`s bolip jasawshilardin` go`sh ha`m su`tke bolg`an talabin qandira almag`an.