Доклады Лекции Справочники Методички Ii-qism Toshkent-2010 Название Ii-qism Toshkent-2010 страница 1/8

Zaryadli zarralarning magnit maydondagi harakati. 

Bir jinsli magnit maydonga u tezlik bilan kirgan zaryadli zarraning xarakati qanday bo`ladi? Mazkur savolga javob berish

uchun, (5) munosabatga asoslanib, quydagi hollarni muhokama etaylik.

Zaryadli zarraning harakati magnit maydon induksiyasi chiziqlari bo`ylab sodir bo`layotgan holda u va B vektorlar orasidagi

burchak 0 yoki   ga teng. Zero, (5) formulaga asosan, F

l

 =0. Demak, mazkur holda magnit maydon zaryadli zarraga ta`sir

etmaydi, zarra magnit maydonda to`g`ri chiziqli tekis xarakatini davom ettiraveradi.

Zaryadli zarra B chiziqlariga perpendikulyar ravishda magnit maydonga kirgan holda u va B orasidagi burchak  /2 yoki 3  /2

ga teng. Shuning ushun zarraga ta`sir etadigan Lorens kuchining yo`nalishi doimo tezlikka perpendikulyar, moduli (F

l

 =quB)

o`zgarmaydi. Bunday kuch ta`sirida zarra aylana bo`ylab xarakatlanadi. Aylana radiusi R ni

quB=mu

2

/R (6)

tenglikni yechib topish mumkin. R=mu

2

/qB

Bundagi m-zarraning massasi, q-zarraning zaryadi.Zarraning bir marta to`liq aylanishi uchun ketgan vaqt

 (8)

 

Zarraning aylanish davri deb ataladi, u zarraning solishtirma zaryadi (q/m) va maydonning magnit induksiyasiga bog`liq

zaryadning tezligiga esa mutlaqo bog`liq emas.

3. Zarra tezligi magnit maydon yo`nalishi bilan ixtiyoriy   burchak tashkil etsin (2-rasm). Bu holda tezlik vektori u ni ikki

---

25.03.2021

Ii-qism Toshkent-2010

https://uz.denemetr.com/docs/769/index-87927-1.html

13/17

tashkil etuvchiga-B bo`ylab yonalgan u

11

 va B ga perpendikulyar ravishda yonalgan u

1

 ga ajratish mumkin. Zero, Zaryadli

zarra u

11

 tufayli magnit induksiya chiziqlari bo`ylab to`g`ri chiziqli tekis xarakatda,2-rasm

u

1

 tufayli esa maydonga perpendikulyar tekislikda aylana bo`ylab tekis xarakatda qatnashadi.

Bu ikki xarakatning superpozisiyasi (qo`shilishi) zarra xarakatini tasvirlaydi: o`qi magnit maydonga parallel bo`lgan vintsimon

spiral chiziq bo`yicha zarra xarakatlanadi.

Хarakatlanayotgan zarralarga magnit maydon ko`rsatadigan ta’sirdan siklik tezlatgichlar (siklotron, sinxrotron.

sinxrofazotron), magnitogidrodinamik 

generatorlarda foydalaniladi. Siklotronning asosiy qismi-kuchli elektromagnitdir (3-rasm), bu elektromagnitning qutblari

orasida yassi silindrik vakuum kamera joylashgan. Kamera duant deb ataladigan D-simon ikki bo`lak D

1

 va D

2

 dan iborat.

Duantlar elektrodlar vazifasini ham o`taydi. Ular o`zgaruvchan kuchlanishli yuqori chastotaviy generatorning qutblariga

ulangan. Shuning uchun duantlar navbatma-navbat goh musbat, goh manfiy zaryadlanib turadi. Elektr maydon

faqat duantlar oralig`idagi tirishdagina mavjud bo`ladi. Тezlatilishi lozim bo`lgan zaryadli zarralar kameraga maxsus qurilma

(rasmda S deb belgilangan) oraliq kiritiladi.

---

25.03.2021

Ii-qism Toshkent-2010

https://uz.denemetr.com/docs/769/index-87927-1.html

14/17

Kameraga kiritilgan musbat zaryadli zarra darxol manfiy zaryadlanganduant tomon tortiladi. Duant ichida zarraning xarakati

yo`nalishiga perpendikulyar bo`lgan magnit maydon zarrani aylanaviy orbita bo`ylab xarakatlanishga majbur qiladi (chunki bu

yerda zarraga Lorens kuchi ta’sir qiladi). Zarra yarim aylanani bosib o`tgach, yana duantlar oralig`idagi tirishga yetib keladi.

Lekin o`tgan vaqt ichida elektr maydon yo`nalishini o`zgartirgan bo`ladi. Shuning uchun zarra ikkinchi duant tomon tortilib

tezlashadi. Ikkinchi duant ichida yarim aylanani bosib o`tadi va yana tirishga yetib keladi. Bu yerda uchinchi marta tezlashadi

va hakozo. Har safardan so`ng zarraning tezligi va orbitasining radiusi ortib boradi. Zarraning trayektoriyasi rasmda

ko`rsatilgan.

 4-rasmda magnitogidrodinamik (MGD) generatori

tasvirlangan. Yonish kamerasi (K) da yuksak darajada ionlashagan gaz-plazma elektrodlar (E

1

 va E

2

) oralig`ida harakatlanishi

borasida magnit maydoning ta’siriga uchraydi va o`z yo`nalishini o`zgartiradi. Musbat ionlar E

1

 elektrodlarga, manfiy ionlar

E

2

 elektrodlarga qurilib ularni mos ravishda zaryadlanishga sababchi bo`ladi. Elektrodlarga tshqi nagruzka (biror R qarshilik)

ulansa, zanjir bo`ylab elektr tok oqa boshlaydi.

4-rasm

4-rasm