Дунё минтақаларида демографик ўтиш даврининг хусусиятлари

11 Xitoy aholisining joylashuv xususiyatlari.

Xitóy, Xitóy Xálq Respúblikasi (xitoycha — Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó), XXR — Markaziy va Sharqiy Osiyoda joylashgan davlat. Dunyoda aholisi eng koʻp va maydoni jihatidan eng yirik davlatlardan biri. Sharqda Tinch okeanning Sariq, Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengizlari bilan oʻralgan. Maydoni 9,6 mln. km². Aholisi 1 mlrd. 394mln. kishi (2003). Poytaxti — Pekin shahri. Maʼmuriy jihatdan 23 provinsiya (Xitoy Taypeyi ham shu hisobga kiradi), 5 muxtor rayon va markazga boʻysinuvchi 4 shahar (Pekin, Shanxay, Tyendzin, Chunsin)ga boʻlinadi.

Xitoy dunyodagi aholisi eng zich joylashgan davlatdir. Demographia maʼlumotlariga koʻra, 2017-yilda guruh metodologiyasi bilan belgilangan „shaharlashgan hududda“ 1 milliondan ortiq aholi, 102 ta Xitoy shahri mavjud edi.
Xitoyning maʼmuriy boʻlinmalariga koʻra, shaharlarning uchta darajasi mavjud, yaʼni toʻgʻridan-toʻgʻri boshqariladigan munitsipalitetlar, prefektura darajasidagi shaharlar va okrug miqyosidagi shaharlar. Maxsus maʼmuriy hududlar hisoblangan Gonkong va Makao ushbu maʼmuriy tasnifga kiritilmagan. Munitsipalitetlar va prefektura darajasidagi shaharlarning har biri atamaning asl maʼnosida „shahar“ emas, balki buning oʻrniga odatda shahar markazini va uning atrofidagi qishloq yoki kam urbanizatsiyalashgan hududlarni oʻz ichiga olgan maʼmuriy birlikdir.
Prefektura darajasidagi shaharlar deyarli har doim bir nechta okruglarni, tuman darajasidagi shaharlar va shunga oʻxshash boshqa boʻlinmalarni oʻz ichiga oladi. Prefektura darajasidagi shaharni haqiqiy shahar hududidan (qatʼiy maʼnoda shahar) ajratib koʻrsatish uchun (shì qū; „shahar hududi“) atamasi ishlatiladi. Biroq, hatto bu atama koʻpincha 1,000 kvadrat mil (3,000 km2) katta shahar atrofi hududlarini qamrab olishi mumkin, baʼzan faqat shahar yadrosi, aglomeratsiya esa shahar chegaralarini bosib oʻtadi. Shunday qilib, „shahar yadrosi“ amerikacha „shahar chegarasi“, „shì qū“ yoki „shahar hududi“ atamasi bilan taxminan „metropolitan hudud“ atamasi taqqoslanishi mumkin va bu munitsipalitet siyosiy belgidir. Munitsipalitetning nazorati ostidagi mintaqalar, ular bilan taqqoslanadigan belgi yoʻq.
Xitoy — koʻp millatli davlat. Jami aholining 95 % i xitoylar; qolgan qismi turli til guruhi va oilalariga mansub boʻlgan 56 xalqdan iborat. Xitoylarning koʻpi mamlakatning sharqiy qismida yashaydi. Xueylar (7 mln.ga yaqin) ham xitoy tilida soʻzlashadi. Xitoyning shimoli-gʻarbida turkiy tillar guruhiga mansub xalqlar — uygʻurlar, qozoqlar, qirgʻizlar, salorlar va boshqa, shimoliy va shimoli-sharqidagi dasht va chala choʻllarda mongol guruhiga kiruvchi xalqlardan mongollar, dunsyanlar, tular, shimoli-sharqida tungus manjur xalqlari, gʻarbi (Tibet) va janubi-gʻarbida tibet-birma xalqlari, janubida tai tillarida soʻzlashuvchi xalqlar va boshqa yashaydi. Sintszyanning janubi-gʻarbida pomir tojiklari xam bor.
Dindor xitoylar buddizm (shimoliy tarmogʻi), daosizm va konfutsiychilikka eʼtiqod qiladi. Tibetlar va mongollarning dini — buddizm-lamaizm. Xueylar va turkiy guruhga kiruvchi xalqlarning koʻpchiligi islom dinining sunna mazhabiga eʼtiqod qiladi (pomir tojiklari ismoiliya mazhabida). Rasmiy til — xitoy tili. Yirik shaharlari: Shanxay, Pekin, Tyantszin, Lyuyda, Uxan, Chunsin va boshqa Xitoyda tugʻilish surʼatining pasayishi va umr davomiyligining oʻsishi kuzatilmoqda. Ekspertlarning fikricha, pensiya yoshi oshirilmasa, mamlakatda iqtisodiy oʻsish sekinlashadi va ishchi kuchi yetishmasligi boshlanadi.
Xitoy hukumati aniq raqamlarni keltirgani yoʻq. Hozirda Xitoyda erkaklar mehnat faoliyatini 60 yoshda yakunlaydi. Xizmat koʻrsatish sohasida ishlaydigan ayollar pensiyaga 55 yoshda, jismoniy mehnat bilan shugʻullanadigan ayollar esa 50 yoshda pensiyaga chiqishi mumkin.
Xitoyda pensiyaga chiqish borasidagi yosh chegaralari 1950-yillarda belgilangan boʻlib, oʻshandan buyon oʻzgartirilmagan. Bu vaqt ichida esa mamlakatda oʻrtacha umr davomiyligi uzaygan: 1949-yilda oʻrtacha umr davomiyligi Xitoyda 40 yosh boʻlgan; 2019-yilda esa bu koʻrsatkich 77,3 yoshni tashkil qilgan. Xitoy Xalq Respublikasi aholisining soni boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinda turadi. 2009-yil maʼlumotiga koʻra, Xitoy Xalq Respublikasi aholisi 1,329 mlrd kishini (Syangan MAR va Tayvan provinsiyasi, Aomen rayonidan tashqari) tashkil etdi. U hozirda dunyo aholisining 21 % ni tashkil etmoqda. Xitoy aholisining oʻrtacha zichligi 1 kv. kilometr ga 137 kishini tashkil etadi. Xitoy aholisi uning hududi boʻylab bir tekisda joylashmagan boʻlib, Sharqiy Xitoyning dengiz oldi rayonlarida aholining zichligi 1 kv. kilometr ga 410 kishidan ortiq aholi toʻgʻri kelsa, Markaziy Xitoyda aholining zichligi 1 kv. kilometrga 200 kishidan ortiq toʻgʻri kelsa, gʻarbiy Xitoyning togʻli hududlarida bu koʻrsatkich 1 kv. kilometr ga 20 kishidan ham kam kishi toʻgʻri keladi
Xitoyning anʼanaviy dini konfusiylik, koʻpchilik daosizm va buddizm diniga sigʻinishadi. Xitoyliklar orasida islom va xristian dinlariga ham eʼtiqod qiluvchilari bor. Xuey, uygʻur, qozoq, qirgʻiz, tatar, oʻzbek, tojik, dunsyan, salar va baoan xalqlari musulmonlar hisoblanadi. Tibetliklar, moʻgʻullar, tai va yugurlar lamaizm diniga eʼtiqod qilishadi. Vetveylar buddizmga eʼtiqod kilishadi, myao va yaolar xristian diniga eʼtiqod qilishadi, koʻpchilik daurlar, orochonlar va evenklar shamanizmga eʼtiqod qilishadi. So'nggi bir necha o'n yilliklar davomida Xitoy aholisi 1979 yildan boshlab amalda bo'lgan yagona bola siyosati bilan sekinlashdi.
Hukumat siyosatni iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning yanada kengroq tarkibiy qismi sifatida joriy qildi. Ammo yoshi kattalar va yoshlar o'rtasidagi muvozanat tufayli Xitoy 2016-yilgacha o'z siyosatini o'zgartirib, har bir oilada ikki bola tug'ilishi mumkin edi. O'zgarishlar darhol ta'sir ko'rsatdi va o'sha yili tug'ilgan chaqaloqlarning soni 7,9 foizni tashkil etdi yoki 1,31 million chaqaloqni tashkil etdi. Tug'ilgan chaqaloqlarning umumiy soni 17,86 millionni tashkil etdi, bu ikki bolalik siyosati kuchga kirgan bo'lsa-da, o'sishni namoyon qilganda prognozlardan biroz pastroq. Darhaqiqat, bu 2000 yildan beri eng yuqori ko'rsatkich bo'ldi. Bir qarindoshi bo'lgan oilalarga qariyb 45 foizi to'g'ri keladi. Garchi bir oila farzandlari ham ikkinchi bolasi bo'lmasa-da, ayrimlari iqtisodiy sabablarga ko'ra, Guardian hukumatning oila rejalashtirish komissiyasining hisoboti. Oilani rejalashtirish komissiyasi kelgusi besh yil ichida har yili tug'ilishi kerak bo'lgan 17 milliondan 20 million chaqaloqni kutadi.
2017 yildan boshlab aholi soni 1,4 milliardga teng, Xitoy esa dunyodagi eng aholi mamlakatlari qatoriga kiradi. Jahon aholisiga qariyb 7,6 milliard kishi Xitoy dunyodagi aholining 20 foizini tashkil qiladi. Biroq, hukumat tomonidan yillar mobaynida amalga oshirilgan siyosatlar, Xitoy yaqin kelajakda eng yuqori reytingni yo'qotishiga olib kelishi mumkin.
Xitoy dunyodagi aholisi eng zich joylashgan davlatdir. Demographia maʼlumotlariga koʻra, 2017-yilda guruh metodologiyasi bilan belgilangan „shaharlashgan hududda“ 1 milliondan ortiq aholi, 102 ta Xitoy shahri mavjud edi.
Xitoyning maʼmuriy boʻlinmalariga koʻra, shaharlarning uchta darajasi mavjud, yaʼni toʻgʻridan-toʻgʻri boshqariladigan munitsipalitetlar, prefektura darajasidagi shaharlar va okrug miqyosidagi shaharlar. Maxsus maʼmuriy hududlar hisoblangan Gonkong va Makao ushbu maʼmuriy tasnifga kiritilmagan. Munitsipalitetlar va prefektura darajasidagi shaharlarning har biri atamaning asl maʼnosida „shahar“ emas, balki buning oʻrniga odatda shahar markazini va uning atrofidagi qishloq yoki kam urbanizatsiyalashgan hududlarni oʻz ichiga olgan maʼmuriy birlikdir.Xitoy Sharqiy Osiyoda joylashgan va ulkan maydonni (9,6 million km²) egallaydi, buning natijasida mamlakat geografiyasi juda xilma-xildir. Asosan, Xitoy tog'li mamlakat bo'lib, tog'lar, baland tog'lar va adirlar mamlakat hududining 67% dan ortig'ini egallaydi. Aholi asosan tekisliklar va daryo vodiylarida to'plangan, keng hududlar esa deyarli cho'l bo'lib qolmoqda.
Xitoy Xalq Respublikasi Sharqiy Osiyoda, Tinch okeanining gʻarbiy sohilida joylashgan. Hududning maydoni 9,6 million kvadrat kilometrni tashkil etadi, bu butun Evropaning maydonidan bir oz kamroq. Maydoni bo'yicha Xitoy dunyoda Rossiya va Kanadadan keyin AQShdan oldin uchinchi o'rinda turadi. XXR gʻarbdan sharqqa 5200 kilometr va shimoldan janubga 5500 kilometrga choʻzilgan. Xitoyning eng sharqiy nuqtasi (135 ° 2'30'' E) - Amur va Ussuri daryolarining qo'shilish joyi, eng g'arbiy nuqtasi (73 ° 40' E) - Pomir tog'lari, eng janubiy nuqtasi (3 ° 51'N) - Spratli orollari orasidagi Lidi Shoal, eng shimoliy qismi Amur daryosining Rossiya bilan chegarasi o'tgan Mohe okrugidagi yo'lakdir. Sharqdan g'arbga Xitoy beshta vaqt zonasini kesib o'tib, 60 gradusga cho'zilgan (Biroq, butun Xitoy yagona, Pekin, vaqt bo'yicha yashaydi).