Duniyadaǵı tariyxıy processlerdiń, onıń ayrıqsha táreplerin yamasa basqıshların derektanıwsız úyreniw múmkin emes: dereklerdi toplaw, tańlaw hám sın pikir bıdırdıw tariyxıy bilimlerdiń tiykarı bolıp esaplanadı

§8. Ilimiytekstler
ÁyyemgiMesopotamiyabuwınların (olardıoqıwdıkórsetetuǵınideogrammalardizimi), sózliklerdi, qudaylardizimin, hámeldarlardı, kásipatların, taponimlerdi, ósimlikler, minerallar, balıqlar, qushámhaywanlardıńatların, sonıńmenenbirge, jıynaqlardıkirgiziwádettegideyhalbolıptabıladı.
Medicinalıqreceptler.
Eńáyyemgiilimiytekstler Abu Salobiy, Quwanıshhám Tell Mardih (Ebla) dóretpelerinenkelipshıqqanbolıp, eramızǵashekemgi XXVII-XXIII ásirlergetuwrakeledi. Bundaydizimlerdińmaqsetimudamıanıqemes; olar da buwınlarsıyaqlıtárbiyalıqmaqsettejaratılǵanbolıwımúmkin. Tell-Mardihdatabılǵan, 3000ǵa jaqınsózlerdiózishinealǵaneńáyyemgiekitilli (shumer-eblait) sózliklereńúlkenahmiyetge iye. Shummerqudaylarıjergilikliqudaylarmenenbirlestirilgen Ebla qudaylarınıńdizimi de qızıq : “Utu - Sipish; Nergal – Rashap” hámbasqalar. Ebla dizimlerinenbirinde 63 dana lawazımlıadamlardıńismleriierarxiktártiptekeltirilgen. Jay atlarıdizimitariyxıygeografiyanıqaytaqurıwǵajárdemberedihámdáwirdińgeografiyalıqshapaqlarıhaqqındaoydasáwlelendiredi.
Shumerolog S.N. Karmer Ur III dinastiyasidáwirindegi Nippur qalasından Kramer planshetimedicinalıqreceptlertekstinuyrendi. OljaǵdaydaMesopotamiyatáwipleritárepinenqollanılatuǵınkóplegenreceptler, organikalıqhámorganikalıqbolmaǵankomponentlerdińquramalıqospaları bar. Usınısetilgenqurallardıńnatiyjeliliginbahalawqıyın, sebebiolardanpaydalanıwkerekbolǵankeselliklerkórsetilmegen.
§9. Arxeologiyalıqderekler
Eramızǵashekemgi III mıńjıllıqtaǵıótken zaman Mesopotamiyasúwretinqaytatiklewushınarxeologiyalıqdereklerdińáhmiyeti da úlken. Jazbadereklerdińózibolsaarxeologlardıńmiynetisebeplifilologlarıqtıyarınatúsedi; ideografiyataxtalarmálimmánistebasqaartefaktlarmenenbirdeyarxeologiyalıqtabılǵanzatlarbolıptabıladıhámbirdeyarxeologiyalıqqaytaislew, dizimgealıwhámkonservaciyadanótedi.
Mesopotamiyada 140 jıldawamındaarxeologiyalıqizertlewleralıpbarılǵan, hamdebuljerdeeńiriekspediciyalardıńbirneshesibolip, olardıńnátiyjelerieramızǵashekemgi 3-mıń jıllıqtaǵıMesopotamiyacivilizaciyasınúyreniwushınúlkenáhmiyetke iye edi. 1877—1900-jıllarda E De Sarzekbasshılıǵındaǵıfransuzekspediciyası Tello (Girsu)de 11 qazıwmáwsiminótkerdi. ArxeologlarShumerhúkimdarlarınıńkóplegenjazıwların (joqarıǵaqarań) hám on mıńlaǵanideografiyajazıwlarıntaptı. 30 000 ǵajaqınplanshetlerjergilikliǵáziyneizlewshileritárepinenurlang’an ham dilerlergesatılǵam. 1899 -1900-jıllarda PensilvaniyauniversitetinińekspediciyasıNippurdaislegen, oljerda G. Xilprextkeibadatxanakitapxanasın (shamamenen 20 000 planshet) tabıwbaxtınesipetken. 1902-1903- jıllardaNemispenenShıǵısjámiyetiekspediciyasıFara (Shuruppak)da tabıslıqazıwjumıslarınalıpbardı, oljaǵdaydatúrlimateriallartabıldı. EńataqlılarıMukayar (Ur) 1922-1934-jıllarda alıpbarılǵanqazılmalarbolıptabıladı. Britaniyamuzeyihám L. VullibasshılıǵındaǵıPensilvaniyauniversitetimuzeyinińqospaekspediciyasıboliptabiladi. Arxeologlardáslepkidinastiyadáwirinetiyislipatshaqábirlerijaylasqannekropoldıtaptı, onıńkómilgeninventarlarikóplegenkórkem-ónerbuyımlarıhámqımbatbahalıbuyımlardıózishinealǵan. Bir waqtınińózinde S. Langdon (1923-1933) ekspediciyasıKishdeislegen, GermaniyaizertlewjámiyetibolsaEkinshijáhánurısıbaslanbaǵansha (1928-1939) Varkada (Uruk) intensivqazılmalaralıpbarǵan. Urıstankeyingiizertlewlerden biz 1953-1969-jıllarda Paydayn (Dilmun) atawındaDaniyalılardıńqazılmalarınbelgilegenhám 1963-jıldan berliItaliyalıarxeologlar Tell Mardiha (Ebla) da jumıslaralipbardi.
Mesopotamiyanıńáyyemgiqalalarıqarabaxanalarıbálentligi 10-30 m hámmaydanıbirnesheonnanjúzlegengektarǵashekem (Vavilon – 1000ǵa, Uruk – 440 qa, Ashur – 60qa) úlkentóbelikleru’stinequrilg’an. Eramızǵashekemgi IV-III mıńjıllıqlarǵatiyisli, keyingidáwirlerdińkópmetrlikánlerimenenoralǵansalıstırǵandakishimaydanda da qazılmalarúlkenpulhámwaqıtsarplanıwıntalapetedi. Sol sebepliarxeologlarádetdeeńperspektivalıaymaqlardı – ibadatxanalarhámsaraylaraymaqlarınqazıwǵaumtıladı, buljerdetekstleryamasakórkem-óneresteliklerintabıwmúmkinshiligıturar-jay imaratlarıaymaǵındabirdeykólemdegiqazılmalardı [79] aparıwǵaqaraǵandabirtalayjoqarı. Bul, gumansizibadatxanahámsarayarxivlerindegihújjetlersanıjekehújjetlersanınankópligintúsindiredi.
XIX asirde Evropa mámleketlerindejaqınAziyaáyyemgileriniń bay kollekciyalarınjaratıwmilliyabıray -itibarmáselesiesaplanǵan. Arxeologiyalıqekspediciyalarózmuzeyleriushınmúmkinshiligibarınshakóbirekkórkem-ónerdóretpelerihámideografiyajazıwlarıntabıwǵaháreketqılg’an. Ápiwayıarxeologikmateriallarǵa (gúzeshilik, miynetqurallarıhámbasqalar) qızıǵıwshılıqtıńkúsheyiwihámondaǵımaǵlıwmatlardıńáhmiyetinańǵarıwaz-azdanjúzberdi. XX ásirdiń 20-jıllarından baslapMesopotamiyadaǵıarxeologlarizertlewobyektlerintańlawda “bay olja” úmitineemes, bálkimmálimbiranıqilimiymashqalalardısheshiwzárúrliginetayanabasladi.
Ekinshijáhánurısınankeyin “zatlararxeologiyası” nıń “máselelerarxeologiyası” naaylanıwınapútkilJaqınShıǵıstaengizilgenáyyemgibuyımlardımámlekettentısqarıǵaalıpshıǵıwdıqadaǵanetiwgejárdemberdi. Usınıńmenenbirge, jańaashılıwlar (tekǵanaMesopotamiyaaymaǵında) nátiyjesindedereklerdiúyreniwbazasınıńkeńeyiwi, atızizertlewusıllarınjetilistiriwhámarxeologiyadajańausıllardıqollawarxeologiyanıńinformaciyalıqmánisinsezilerlidárejedeasırdı.
Arxeologiyalıqderekler.
MesopotamiyahámPaydaynqublasındaeramızdanaldınǵı 3-mıń jıllıqqatlamlarında hind mórleritabılǵanhámIndiyacivilizaciyasıqalalarındaǵıMesopotamiyamórleriáyyemgidáwirlerdeShummerhám Hind oypatlıǵıortasındaǵıbaylanıslılıqmashqalasınaaydınlıqkirgizdi. Kem ushıraytuǵınpaydalıqazılmalardanjasalǵanmetallbuyımlaryamasaónermentshilikbuyımlarınximiyalıqanalizqılıw, olarpaydabolǵanaymaqtıanıqlawhámusınıńmenensawdahámmateriallıqbaylanıslarbaǵdarınanıqlawimkaniyatınberedi. Paleobotanikahámpaleozoologiyatekǵanaáyyemgi flora hámfaunaniańlatıwǵa, bálkimálimbirxalıqpunktinińtúrlikvartallarixalqınıńshamalıqawqatlanıwınanıqlawǵajárdemberedi.
Aerofotografiyabólekáhmiyetke iye bolıp, qalalarrejimintezhámanıqanıqlaw, kishiáyyemgixalıqpunktleri, kanallarhámdáryalar, jollarizlerihámáyyemgiawılxojalıǵıatızlarınesapqaalıwhámkartaǵatúsiriwimkaniyatınberedi. 60-jıllarda Robert M. Adams penenbasshılıǵındaalıpbarılǵanbirqatarilimiy-izertlewjoybarlarındaDajlahámFrotoypatlıqlarınıńrawajlanıwı, áyyemgiqalalardıńpaydabolıwıhaqqındaqımbatlımaǵlıwmatlartoplandı.
Jazbahámarxeologiyalıqdereklerdenalınǵanmaǵlıwmatlardısalıstırıwjúdánátiyjeliboladı. Solay etip, Shummerdeámeldegibolǵanayırımislepshıǵarıwnormalarıekonomikalıqtekstlerdenmálim (mısalı, gerbishislepshıǵarıwhámtasıwnormaları); Qazılǵanstrukturanıńkóleminanıqlap, sizqurılısqasarıplanǵanwaqıthámmiynetmuǵdarınesaplawıńızmúmkin. Fin assurologı A. Salonennińdóretpeleri de qızıqlıbolıp, olardaarbalar, qayıqlar, mebeller, ıdıslarhaqqındaǵıideografiyatekstlerinetoplanǵansiltemelerámeldegiarxeologiyalıqmateriallarmenensalıstırıladı. BundayizertlewleráyyemgitekstlerdijaqsıraqtúsiniwgehámáyyemgiMesopotamiyahaqıyqatlarıntereńirekbiliwgejárdemberedi.