E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

§47. Qısqarǵan sózler

4. 
   shınıǵıw. Tómendegi sózlerdiń aytılıwı hám jazılıwın bilip alıń. Olardı tarqatıp kóshirip jazıń.
   

BMSh, ATS, TashPI, KamAZ, UMS, QR.
Úlgi: BMSh— Birlesken milletler shólkemi.

Bir máni ańlatıwshı sózler dizbeginiń qısqarıwınan jasalǵan sózler qısqarǵan sózler delinedi.

Qısqarǵan sózler tómendegishe boladı:

1. 
   Hárbir sózdiń birinshi háripleri ǵana qısqaradı, olar bas háripler menen birigip jazıladı. Mısalı: NMPI (Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı), QMU (Qaraqalpaq mámleketlik universiteti), QR (Qaraqalpaqstan Respublikası), VKK (vrachlıq konsultaciya komissiyası).
   
2. 
   Birinshi sózdiń birinshi buwını, keyin- gi sózlerdiń birinshi háripleriniń qısqarıp birigiwinen jasaladı. Mısalı: ÓzR (Ózbekstan Respublikası), TashMI (Tashkent medicinalıq institutı).
   

Bunday sózlerde buwınnıń birinshi háribi menen keyingi qısqarǵan sózlerdiń dáslepki háripleri bas hárip penen jazıladı.

3. 
   Sózlerdiń dáslepki buwınlarınıń qıs- qarıp birigiwinen jasaladı. Mısalı: pedfak (pedagogikalıq fakultet).
   
4. 
   Birinshi sózdiń dáslepki buwınınıń qısqarıp, keyingi sózlerdiń qısqarmay tolıq alınıp birigiwinen jasaladı. Mısalı: pedinstitut (pedagogikalıq institut), multfilm (multiplikaciyalıq film). Bunday qısqarǵan sózler kishi hárip penen jazıladı.
   

Qaraqalpaq tilinde tek atlıq sózler qısqaradı.

4. 
   shınıǵıw. Berilgen kestedegi sózlerdiń jasalıwına itibar beriń, ózgesheliklerin túsindiriń. Kesteniń izin dawam etiń.
   

Qısqarǵan sózler	Aytılıwı	Tarqatılıp jazılıwı
MPJ	em-pı-jı	Mákan puqaralar jıyını
KÓK	kók	kásip óner kolledji
ÓzLiDeP	Óz-liy-dep	Ózbekstan liberal demokratiyalıq partiyası
ShB	shı-bı	Shirketler birlespesi

Tapsırma. Ózlerińiz qısqarǵan atlıqlardıń hárbir túrine 5 sózden tawıp jazıń. Qalay qısqarıp turǵanlıǵın aytıp beriń.

4. 
   shınıǵıw. Berilgen sózlerdiń jasalıw jolların anıqlań hám túsindiriń.
   

MAI, ÓzTV, VAZ, bioxim, MPJ, DFX, yurfak, GRES, XDP, APJ, MTP, ekonomfak, XBB.

Úlgi: ATS — Avtomatlasqan telefon stanciyası

4. 
   shınıǵıw. Qısqarǵan sózlerdi keltirip gáp qurań.
   

Olardı tarqatıp jazıń. Jasalıwın túsindiriń.

1. 
   ZIL — Lixachev atındaǵı zavodtan shıqqan avtomobil markası.
   
2. 
   Bıyıl kóshemizdiń basına qońsı on úy birigip, GRP qurıp aldıq. GRP — gazdı regulirovkalaw punkti.
   

Úlgi: 1. Meniń aǵam KamAZ mashinasın aydaydı.

1. 
   Qısqarǵan sózler degen ne?
   
2. 
   Sózler qalay qısqartıladı hám jazıladı?
   
3. 
   Qısqarǵan sózlerge qosımtalar qosılǵanda qalay ja- zıladı?
   

TÁKIRÀRLÀW

4. 
   shınıǵıw. Sózlerdi túbir hám qosımtaǵa ajıratıp kóshirip jazıń. Jalǵawlardıń qaysı sózge qalay jalǵanıp turǵanlıǵın anıqlań.
   

1. Qorǵandaǵılardıń barlıǵı da Isaevtıń úyine jıy- naldı. 2. Kempir-ǵarrılar asıǵıslıq penen gúrrińniń baslanıwın kútip otırdı. 3. Olardıń kásibi, Qazalı menen Taxtakópir aralıǵındaǵı sharwashılıqqa keń órisli jerlerdi suwlandırıw edi. (K.S.) 4. Jaqsınıń kegi

jipek oramal kepkenshe, jamannıń kegi bası górge kirgenshe. 5. Atalar sózi— aqıl. (naqıl)

4. 
   shınıǵıw. Tómendegi sózlerdi kestege túsiriń.
   

Sharwashılıqta, erlik, sızıqlar, tórtinshiden, ji- pekshilikke, ustaxananıń, mektebimiz, ónimdi, tár- tiplimen, miynetkeshleri, miynetlerimizdiń, kew- illiseń.

Túbir