E berdimuratov, Q. Allanazarov, G. Patullaeva qaraqalpaq tili

Keltirilgen mısallardaǵı kelbetlik sózlerdiń orınlarına olar ańlatatuǵın mánige baylanıslı sózlerdi qoyǵanda: jaqsı (kim?)— adam, soqırdıń (kimniń?)— adamnıń, jaqsınıń (kimniń?)— adamnıń, jaman bolsa (kim?) — adam, jalqawǵa (kimge?) adamǵa mánilerinde atlıq ornına qollanılǵanlıǵın kóremiz.
Eger olar tiyisli atlıq sózler túsirilmey qatar qollanılǵan jaǵdayda (jaqsı adam, soqır adamnıń, jaqsı adamnıń, jaman adam bolsa, jalqaw adamǵa) tiykarǵı kelbetlik xız- metin ańlatadı.

223. 
     shınıǵıw. Gáplerdi kóshirip jazıń. Kelbetlik sózlerdiń mánilik xızmetin túsindiriń.
     

1. Baqıldıń baǵı kógermes, kógerse de miywe bermes. 2. Jaqsı nama — jan azıǵı. 3. Bilegi juwan birdi jıǵadı, bilimi kúshli mıńdı jıǵadı.

4. 
   Bilimli, ilimli jaslarımız házir sırt ellerde oqıp atır. 5. Eń kúshli palwanlar bellesti. Tájiriybe júdá jaqsı nátiyje berdi. 6. Jamannıń sózi ashshı. (naqıl.)
   

7. Densawlıqta bir kún shadlıq jaqsıraq. (Berdaq.)

Seplik, tartım, kóplik jalǵawları menen atlıqlasıp kelgen kelbetlikler atlıqlasqan kelbetlikler dep ataladı. Kóbinese, adamǵa qatnaslı kelbetlikler atlıqlasadı.

Mısalı: Aqıllıǵa (kimge?) aytqan áńgime kóp keshikpey pitedi, aqmaqqa aytqan áńgime suw túbine ketedi. Talaplıǵa (kimge?) nur jawar. Qorqaq (qorqaq— kim?) uyattı bilmes. (naqıl). Námárt (kim?) basqa, márt (kim?) basqa, otqa túsip oynayın. (A.D.)

Atlıqlasqan kelbetlikler atlıqlarǵa

qoyılatuǵın sorawlarǵa juwap beredi. Olar atlıqlar sıyaqlı gáptiń bas hám ekinshi dárejeli aǵzalarınıń xızmetin atqaradı. Mısalı: 1. Sabır túbi sarı altın, sabırlı (kim? — baslawısh) jeter muratqa.

223. 
     shınıǵıw. Kóshirip jazıń. Atlıqlasqan kelbetliklerdi túbir hám qosımtaǵa ajıratıń. Ústine sorawın qoyıp, qaysı gáp aǵzası ekenligin aytıp beriń.
     

1. 
   Aqıllı sózdi sıylaydı, aqmaq kúshti sıylaydı.
   
2. 
   Kerbazdıń isi pitpeydi. (naqıl.)
   
3. 
   Aqmaq bárha aqıllını kúydirer, Pıshıq bolıp tırnaqların tiydirer,
   

Onıń ushın ókpelewge orın joq,
Jaqsıǵa da, jamanǵa da iyt úrer. (T.J.)

223. 
     shınıǵıw. Tómende berilgen sózlerge gáp qurap jazıń. Kelbetliklerdiń atlıqlasıwın túsindiriń. Qaysı gáp aǵzası xızmetinde qollanılıp turǵanlıǵın anıqlań.
     

Úlkenler, kishige, jumsaqtı, batırǵa, gózzaldıń, jaqsıǵa, jamannan, qıysıqqa, keshegiler.

§74. Sinonim kelbetlik

223. 
     shınıǵıw. Oqıń. Mánisi bir-birine jaqın kelbetliklerdi tabıń.
     

1. Olar úlken shabaqlardı, bizler náhán sazanlardı bólek shıǵardıq. 2. Oqıwshılar biyik jaylardıń, záwlim qurılıslardıń qasınan ótti. 3. Anwar jaqsı oqıwshı, úlgili shólkemlestiriwshi. 4. Gúlsánem shıraylı oramalın tartıp, sulıw kóylegin kiyip shıqtı.

223. 
     shınıǵıw. Qawıstıń ishindegi kelbetlik sózlerden tiyislisin qoyıp kóshirip jazıń.
     

1. 
   Kanalǵa (úlken, náhán, gidiman) kópir salındı.
   
2. 
   (Ziyrek, shaqqan) oqıwshılar dógereklerge tartıldı.
   
3. 
   Onı hámme (batır, kúshli, ǵayratlı) jigit dep ataydı. 4. Qalamızda (jańa, taza) jaylar salınıp atır.
   

Kópshilik kelbetlik sózler mánilik jaqtan bir-birine jaqın bolıp keledi, lekin olardıń biri ekinshisinen qanday da ózgesheligi menen parıq qıladı. Mısalı: kúshli, mıqlı, qarıw- lı, ǵayratlı degen kelbetlik sózler mánilik jaq- tan bir-birine jaqın, biraq sóylewde biriniń ornına ekinshisi barlıq waqıtta qollanıla