E. Qodirov. Gistologiya. T.: «Fan va texnologiya», 2012. 256 6

Bir qavatli epiteliy
Epiteliyning bu turi ham, o'z navbatida bir necha xillarga bo'linadi va har qaysisi o'ziga xos fiziologik vazifani bajaradi va o'ziga xos morfologik tuzilishga ega bo'ladi; odam va hayvonlarning turli organlarida uchraydi va shu organlar yuzasini qoplab turadi.
Bir qavatli eliteliy hujayralarining barchasiga xos xusiyatlardan biri ulaming bazal membrana ustida joylashib, u bilan bevosita tutashgan bo'Iishi va o'z trofikasini ta'minlashidir. Yuqorigi erkin yuzalari esa bajaradigan vazifasiga qarab turlicha differensiallangan, ya'ni o'ziga xos morfologik tuzilshga ega bo'ladi.¹ Bu epiteliy hujayralarining shakliga ko'ra yassi, kubsimon, silindrsimon (pnzmasimon) bo'ladi. Ulaming yadrosi bir xil tekislikda, ya'ni bir qatorda joylashadi. Shunga asoslanib, uni bir qatorli epiteliy deyiladi.
' Darsda va mashg'ulollarda bir qavatli, bir qatorli epiteliy birikmasini ishlatavermasdan, qisqacha qilib, bir qatorli epiteliy deb aytish rasm bo'lgan.
75
Agar bir qavatli epiteliy har xil shaklda bo'lib, yadrolari har xil tekislikda, ya'ni har xil qatorda joylashsa, uni ko'p qatorli epiteliy deyiladi.
Bir qavatli bir qatorli yassi epiteliy (mezoteliy). Bu epiteliy sut emizuvchilar hayvonlar va odam o'pka pufakchalari, seroz bo'shliqlari devorining plevra pardasi hamda yurak xaltasi yuzasini, charvi va qorin pardasining visseral hamda parietal varaqlarini qoplab turadi. Mezoteliy nomi organizmning embrional rivojlanishi davrida embrionning mezoderma varaqlaridan hosil bo'lganligiga qarab berilgan. Sut emizuvchi hayvonlar va odamda uchraydigan bir qatorli yassi epiteliy (mezoteliy) ning boshqa epiteliylardan farqi uning aksariyati tashqi muhit bilan bog'liq bo'lmagan organlar yuzasini qoplab turishidadir. Tuban hayvonlarda esa (masalan, lansetnikda) embrion rivojlanishining boshlang'ich davrlarida hosil boiadigan ikkilamchi bo'shliq devorini qoplab turuvchi bir qatorli epiteliy tashqi muhit bilan bog'liq bo'ladi.
Xordali tuban hayvonlar mezoteliysining hujayralari morfologik tuzilishiga ko'ra boshqalardan farq qiladi. Hujayraning apikal qismida kiprikchalari bo'lib, aniq qutblangan tabaqalanish xususiyatiga ega boshqa hujayralar bilan mustahkam bog'lanib turadi. Organizmning tarixiy rivojlanishi davrida tabiatning ekologik ta'sirida sutemizuvchi hayvonlar va odamda mezoteliy tashqi muhit bilan bog'lanmay qo'yadi va o'z vazifasini o'zgartiradi. Mezoteliy bilan tashqi muhit o'rtasida bezosita moddalar almashinuvi jarayoni kechmaydi. Lekin, ikkilamchi bo'shliqdagi to'qima suyuqligi bilan mezoteliy ostidagi biriktiruvchi to'qima tarkibidagi qon tomirlar o'rtasidagi moddalar almashinuvi jarayoni mezoteliy orqali sodir bo'ladi. Demak, mezoteliy organizmda moddalar almashinuvi jarayonida bevosita ishtirok etadi, deyish mumkin. Bundan tashqari, mezoteliy organizm trofikasida ishtirok etishi bilan birga, organlarning tashqi va ichki yuzasini qoplab, silliq yuzalarini hosil qilib turarkan, ularning faol harakatini ham ta'minlaydi. Binobarin, harakatlanib turgan organlarning ishqalanishida bo'ladigan jarohatlanish-dan saqlab turadi; ko'krak qafasi bilan qorin bo'shlig'idagi organlar orasida pay hosil bo'lishiga yo'l qo'ymaydi. O'zi shikastlanida yirtilishi va kesilishi mumkin. Bunday hollarda kesilgan yoki yirtilgan joylarida biriktiruvchi to'qima o'sib chiqadi.
Mezoteliyni tashkil etuvchi hujayralar sut emizuvchi hayvonlarda va odamda, odatda, yassi tuzilgan bo'lib, gistologik preparatlarda yuqori tomondan yaxshi ko'rinadi (7-rasm). Hujayralarning bo'yi juda past, yuqoridan ko'rinishi yumaloq yoki ovalsimon bo'lishiga qaramay,
76
poligonal shaklda, ya'ni chetlari notekis, uzun-qisqa o'simtalar hosil qilgan bo'ladi. Ayrim ichki organlar, ya'ni jigar, taloq, tuxumdon ustini qoplab turuvchi mezoteliy hujayralari kubsimon shaklda bo'lishi mumkin.
Mezoteliy hujayralari kumush tuzini singdirish xususiyatiga ega. Shu sababli, mazkur bo'yoq bilan yaxshi bo'yaladi. Binobarin, kumush tuzi bilan bo'yalgan mezoteliy hujayralarining o'zi va uning chetlari gistologik preraratda yaxshi ko'rinadi va yon-atrofdagi hujayralardan aniq ajralib turadi.
Mezoteliy hujayralari kumush tuzini singdirish xususiyatiga ega. Shu sababli, mazkur bo'yoq bilan yaxshi bo'yaladi. Binobarin, kumush tuzi bilan bo'yalgan mezoteliy hujayralarining o'zi va uning chetlari gistologik preparatda yaxshi ko'rinadi va yon-atrofdagi hujayralardan aniq ajralib turadi.

7-rasnu Bir qatorliyassi epiteliy. Mezoteliy (yuza tomonidan
ko'rinishi):
1 - mezoteliy hujayra yadrosi; 2 - mezoteliy hujayra chegarasi; 3 - ikki yadroli hujayra.
Ko'ndalang kesilgan preparatlarda mezoteliy hujayralari ostida bir yo'nalishda joylashgan bazal membrana yaxshi ko'rinib turadi. Hujayra odatda bitta, iekin ayrim vaqtlarda 2-3 ta yadroli bo'lishi mumkin. Hujayraning yadro joylashgan joyi balandroq bo'ladi. Mezoteliy hujayralari elektron mikroskopda ko'rilganida hujayraning apikal qismiqa protoplazmatik o'simtalar, ya'ni vorsinalar ko'zga tashlanadi (8-rasm). Vorsinalaming soni ichak epiteliysi vorsinalarining soniga nisbatan kam, bo'yi ham kalta bo'ladi. Bu yerdagi vorsinalaming uzunligi taxminan 1,5-3 mk bo'lsa, diametri 350-670 mk ni tashkil
77
etadi. Ularning asosiy vazifasi to'qimalarning so'rish yuzasini kattalashtirishdan iborat. Mezoteliy hujayraiari ham yon tomonlarida bir-birini mustaxkam tutashtirib turuvchi demosomalarga ega. Bazal qismida qalinligi 500 A ga teng bazal membrana yotadi. Sitoplazma qismida deyarli hamma hujayra organoidlari uchraydi. Mitoxondriy, endoplazmatik to'r, ergostoplazma, Golji kompleksi va pinositoz vakuolli organoidlar yaxshi ko'rinadi.
'•■> •' •
8 - rasm. Bir qatorli yassyi epiteiiy. Mezoteliy. Yon tomonidan elektron mikroskopda ko 'rinish sxemasi.
Mezoteliy hujayraiari har xil ta'sir tufayli yoki shamollaganda ko'payish xususiyatiga ega, natijada hujayralar bir-biriga nisbatan tortilib, ularning oralarida har xil teshikchalar paydo bo'la boshlaydi, bularga stomatozlar' deyiladi. Mazkur teshnkchalar orqali fagositlar biriktiruvchi to'qimadan mezoteliy yuzasiga o'tib, organizmni himoya qiladi. Shu yo'l bilan organizm bo'shliqlari bilan to'qimalar o'rtasida himoya to'sig'i hosil bo'iadi.