Ecologiya MurodovSh lot doc

Ekotizimlar ba‘zi butunlik hududining holatini, uni 
vaqtinchalik shaxsiy tarkibini sintezlaganda bilish mumkin. 
xuddi shunday, quruqlik faunalarining joylashishi yoki endemik 
shaklning tashkil topishiga imkon berdi. O’tgan asrning XX yillari 
oxirida akademik N.I.Andrusov, Qrim bir necha million yil ilgari 
Turkiyaning Anatoliya quruqligi bilan bog’liq bo’lgan degan 
fikrni aytib o’tgan. Pontido deb atalgan quruqlikning bu g’oyasi, 
biologlar tomonidan quvvatlandi, Qrimdagi ko’pgina flora va 
faunalar shaklining anatoliyaniki bilan to’g’ri kelishiga, g’arb va 
sharq dengiz qirg’oqlarida ularning yo’qligiga e‘tiborni qaratishdi 
(Shnyukov, Tsemko 1985). 
Ikkinchidan, 
vulqon 
faoliyatining 
jadallashishi 
atmosferaning changlanishini ortishiga va unda CO
2
ning 
to’planishiga olib keladi hamda Yerdagi organizmlarning yashash 
muhiti sifatiga, iqlim sharoitiga muhim ta‘sir etishi mumkin.
Nihoyat, tektono-magnit davrda tog’ hosil bo’lishi 
yakunlanadi. Aynan tog’lar bir qator sabablarga ko’ra, (kosmik 
nurlar ta‘sir qilishining tobora jadallashishi kuchaygan, UB 
radiatsiyasi, suvda deytriy miqdorining kamayib ketishi va boshq.) 
tur hosil bo’lishining o’ziga xos markazi hisoblanadi. Bu haqda 
o’sha paytlarda N.I.Vavilov aynan kichik Abissina tog’i asosiy 
dunyo ko’zgusi hisoblanib, o’zida hayratda qoldirarli madaniy 
bo’g’doy shaklining xilma-xilligini mujassamlashtirgan; ikkinchi 
bo’lib bo’g’doy shakllanishining manbai xuddi shunday Sharqiy 
Hindiqush va G’arbiy Ximolay tog’ etaklariga qo’shilib ketgan 
janubiy tog’li hududlar hisoblanadi. 
7.7 Yerga meteoritlarning qulashi. Quyosh planetasi 
tizimida va uning yo’ldoshlarida meteorit kraterlarning paydo 
bo’lishi aniqlangan. Yer bundan istisno emas. Kosmik rasmlarda, 
planetamizda diametri 1000 km tuzilishga ega bo’lgan ko’p sonli 
halqalarni kўrish mumkin. XX asrning 60-yillarigacha bir qancha 
kichik meteorit kraterlari va krater maydonlaridan tashqari, 
diametri 1,2 km bo’lgan faqat bitta yirik Arizon krateri (AQSh) 
ma‘lum bo’lgan. 1978 yilga kelib isbotlangan meteorit 
tuzilishlarining soni 100 dan oshib ketdi, ular har 5,8 yilda 2 
hissaga oshadi (A.A.Valter va Ye.P.Gurov hisoblari bo’yicha). 
Yerga har million yilda diametri 1 km dan ortiq bo’lgan bittadan 
uchtagacha asteroidlar qulaydi deb hisoblanadi; diametri 10 km 
bo’lgan asteiroidlar qulashining ehtimollik oralig’i 40 dan 60-100 
mln. yilgacha (Xryanina,1987) bo’ladi.
88 
113 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
Ekotizimlar holati deganda, aniq vaqt oralig’ida ekotizimni 
tavsiflovchi ekologik omillarning ba‘zi munosabatlari tushuniladi. 
Bu holatni ham chastotaviylik ko’rsatkichi bo’yicha tasniflash 
mumkin (qisqa, o’rtacha, uzoq chastotali holat). 
Ekotizim holatining o’zgarishini, uning tuzilishi va 
faoliyatining invariant xususiyatlari o’zgarishidan farqlash lozim. 
Ekotizimning almashishi - uning evolyutsion jarayonidir 
(keyingi bobga qarang).