Ecologiya MurodovSh lot doc

6.4 Ekotizimning mintaqaviyligi. Ekotizimlar yerning 
boshqa tabiiy tizimlari kabi mintaqaviylik qonuniga bo’ysunadi. 
Mintaqaviylik iqlimga xos (sinonimlari: geografik, 
kenglik, gorizontallik) va vertikallik (geologik, sferik) tavsifga 
ega. Kengliklar bo’yicha Quyoshning iqlimga xos energiyasi 
(ekvatordan qutblarga qarab energiya miqdorining kamayishi)ga 
va notekis namlanish (quruqlik uchun) xususiyatiga ega. Bunday 
mintaqaviylik katta tekisliklarda (sharqiy Yevropa, G’arbiy-Sibir) 
aniq ko’rinadi. Vertikal mintaqaviylik uzoq vaqt davom etuvchi 
geologik jarayonlar va Yerning sferik tuzilishida kuzatiladi 
(gidrosfera, atmosfera va litosferaning o’zaro ta‘siri). Vertikal 
mintaqaviylikni balandlik mintaqaviyligidan farqlash lozim. 
Nafaqat quruqlik ekotizimlari, balki dengiz ekotizimlari 
ham ajratilish jarayoni quruqliknikidan farq qilsa ham 
mintaqaviydir. Umuman dengiz (okean)lar uchta katta mintaqaga 
ajratiladi: qirg’oqoldi yoki litoral; ochiq dengiz yoki batial va 
chuqursuvlilik yoki abissal. 
Tabiatda tabiiy-tarixiy mintaqaviylik XIX asr oxirida 
V.V.Dokuchaev tomonidan tuproqlar mintaqaviyligi misolida 
yaratilgan. Lekin V.V. Dokuchaev mintaqaviylik qonuniyati 
ta‘sirini faqat tuproqlar bilan chegaralamagan. 1898 yilda u okean, 
dengiz va daryolarda mintaqaviylikning aniq ko’rinishini 
ko’rsatdi. Hozirgi vaqtda faqat tuproqniki emas, balki yer osti va 
yer usti suvlari, iqlim, meteoxodisalar, o’simliklar va hayvonot 
dunyosi mintaqaviyligi aniq belgilangan. Ekologik nuqtai-
nazardan iqlimning mintaqaviyligi muhimdir. Iqlim, gumid, arid, 
semiaridga ajratiladi. Gumid iqlim mintaqasi (okeanlar ustida) bir 
yilda atmosfera yog’inlarining suv yuzasidan bo’ladigan 
bug’lanishga nisbatan ko’p yog’ishi bilan tavsiflanadi. Quruqlikda 
Yer rivojlanishining davriyligi, zilzila va vulkanizm, 
xususan uning tektono-magnit davri bilan bog’liq (7.1 jadval). 
Aynan ana shu holat bizning planetamizda hayotning rivojlanishi 
davriyligiga bog’liq bo’lishi mumkin. 
7.1 – jadval