Ecologiya MurodovSh lot doc

7.6 Zilzila va vulkanizm. Bu jarayonlarning juda katta 
energiyasi shubhasiz organizmlar evolyutsiyasi va ekotizimlarning 
muhim tashqi omillari hisoblanadi. Seysmik energiyaning quvvati 
10
7 
kvt/yil, zilzilaning maksimal energiyasiga esa –5,6·10
24
erg. 
Bir yilda 1 mln. ga yaqin zilzilalar ruyxatga olinadi, shulardan 100 
ga yaqini vayronalik keltiruvchi hisoblanadi. Vulkanlardan yanada 
ko’proq issiqlik energiyasi ajralib chiqadi. U taxminan 1000 
marotaba zilzilaning kinetik energiyasidan ortiq bo’ladi. Ye.K. 
Marxininning (1965) hisoblari bo’yicha, vulkandan otilib 
chiqayotgan mahsulotlarning bir yildagi massasi –9,3·10
8
t. bo’lib, 
Yerning butun mavjud bo’lgan tarixi davomidagi umumiy massasi
-14·10
8
t. tashkil etadi.
90 
111 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
harorati nisbatan yuqori bo’lgan geologik davrda shakllangan. 
Bunday davr uchun kuchli tropik rivojlangan geografik mintaqalar 
tuzilishi xosdir. 
Sovuq 
davrlarda 
ikkinchi 
turdagi 
mintaqaviylik 
hukmronlik qilgan: geografik mintaqalarning va poyaslarning 
umumiy miqdori ko’paydi, ichki tropik bo’shliq qisqardi va 
mintaqalar chegarasi ekvatordan surilib, uning hisobiga 
tropiklarda tashqari bo’shliq kengaydi (Markov va boshqalar, 
1978, b. 137-138). 
Issiq davrda, masalan poleogenda deyarli butun Grelandiya 
tropik mintaqa chegarasida joylashgan edi. 
O’sha paytda iqlim shunchalik iliq ediki, hatto shimoliy 
qutbda o’rtacha yillik harorat 15-17 0S tashkil qilgan. Quruqlik 
relefi, asosan tekisliklardan iborat bo’lib, u uncha chuqur 
bo’lmagan, yaxshi isiydigan dengizlar bilan qurshalgan. 
Paleogen davri oxirida (oligetsenda) iqlimning global 
sovishi kuzatilib, uni ko’pchilik mualliflar quruqlikning 
ko’tarilishi va tog’lar paydo bo’lishi bilan bog’lashadi. Sovush 
tendentsiyasi miotsenda (quyi neogen) yanada kuchaygan. 
Natijada Yer yuzasi tuzilishida mintaqaviy o’zgarish paydo bo’ldi. 
Pliotsenda (yuqori neogen) uning qayta qurilishi sodir bo’lgan. 
Tropik mintaqa qisqarib, muntazam bir - necha mustaqil 
mintaqalarga bo’linadi. Pliotsenda (to’rtlamchi davr) maksimal 
sovush va muzlash davrida mintaqalar tuzilishining qayta qurilishi 
yuqori nuqtaga yetdi. Yer tarixida eng murakkab bo’lgan 
hozirgacha, ba‘zi o’zgarishlari bilan saqlanib qolgan geografik 
mintaqaviylik vujudga keldi. Bu bizning muz qoplamlari 
(Antarktida, Grenlandiya, baland tog’lar va boshq.) keng tarqalgan 
sovuq davrda yashayotganligimizga asos bo’ladi.