Ecologiya MurodovSh lot doc

 
 
6.2 - rasm. Lokal va global barqarorlik 
Sharik topografik yuzada joylashtirilgan bo’lib, uning 
holati tashqi sharoitlarga bog’liq: bunday yuzaning cho’kkan 
qismi barqarorlikning har xil sathlarini gomeostatik jarayonlar 
orqali tavsiflaydi. A holatda har qanday ta‘sirda ham tizim 
muvozanat holatiga qaytishi mumkin (global yoki lokal). B 
ho’jayralarida kuchli o’zgarishga olib keladi. Radioaktiv 
elementlar yadrosining parchalanishi -α, -β va γ nurlaridan 
tuzilgan ionlashtiruvchi nurlar hosil qiladi. Uzun to’lqinlar ta‘siri 
(yaqin ultrabinafshadan radioto’lqingacha) ionlashtirmaydigan 
nurlanish deb ataladi. Ulardan ba‘zilari to’qimalarda issiqlikdan 
shikastlanishga olib kelishi (mikrotulqinlar), xo’jayralarni buzishi 
va rak kasalligini keltirib chiqarishi mumkin (ultrabinafsha 
nurlar). 
Quyosh kosmik energiyaning asosiy manbai bo’lib, undan 
Yerga zararlangan zarrachalar va elektromagnit to’lqinlar kelib 
tushadi («quyosh shamoli»). Quyosh plazmasida protonlar tarkibi 
91,3%, alfa–zarrachalari (ikki marta geliyning ionlashgan atomi) –
8,6% va geliyning ionlashgan atomi –0,1% tashkil etadi.
Quyosh elektromagnit nurlanishning spektriga gamma, 
rentgenli, ultrabinafsha, ko’rish yorug’ligi, infraqizil va uzun 
to’lqinlarga mos keluvchi 0,1 A
0
, 0,1-100 A
0
, 100-3900 A
0
, 3900-
7600 A
0
, 7600 -3·10
7
A
0
kam va 0,3 sm (3·10
7
A
0
) yuqori bo’lgan 
nurlar kiradi. Katta energiyaga ega bo’lgan va organik molekulalar 
uchun halokatli hisoblangan qisqa 2900 A
0 
dan kichik to’lqinli 
radiatsiya kvantlari (α -nurlanish, uzoqqa boradigan rentgenli va 
ultrabinafsha) nurlar, Yer atmosferasining yuqori qatlamlarida 
butunlay yutiladi. 
Shuning uchun Yerning uzoq o’tmishida, uning gaz 
qobig’i bo’lmagan paytda (planetaning evolyutsiya modeli 
imkoniyatlaridan biri), uning yuzasida hayot paydo bo’lishi 
ehtimoldan uzoq bo’lardi. Shu sababdan Protoerga kosmik hayotni 
olib kirish muammo hisoblanadi. Qisqa to’lqinli nurlanishlarning 
jarayonlarga ta‘siri, atmosferaning yuqorisida termosferada 
favqulodda katta. Ular bilan suv bug’larining fotodissotsiatsiyasi, 
kislorod, azot, vodorodning ionlashishi, havo haroratining 1800
0
S 
qizish jarayonlariga bog’liq, 55 km balandlikdan boshlanadigan 
ozon qatlami uzunroq to’lqinli nurlanishlarni (ultrabinafsha) 
yutilishida yetakchi ahamiyatga ega. Ozonning maksimal tarkibi 
20-30 km balandlikka to’g’ri keladi; ozon Quyosh radiatsiyasi 
energiyasining 4% ga yaqinini yutadi.
Taxmin qilinishicha, Yerda kislorodli atmosfera va ozonli 
ekran shakllanguncha quruqlikda hayot paydo bo’lishi mumkin 
bo’lmagan, halokatli nurlarni yutuvchi faqat chuqur suv 
92 
109 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
holatda lokal muvozanat bo’lib, u agar tashqi ta‘sir kritik sathdan 
oshsa buziladi. Ekologik suktsessiya (quyiga qarang) qiya 
topografik yuzadan harakatlanayotgan sharik ko’rinishida tasavvur 
qilinishi mumkin. 
Umuman olganda, ahamiyatsiz ta‘sirdan so’ng muvozanat 
(dinamik muvozanat) holatiga qaytuvchi tizim lokal muvozanatga 
ega bo’ladi (masalan, o’tloqni o’rib olingandan keyin yana o’z 
holatiga qaytishi). Agar tizim kuchli ta‘sirdan so’ng ham 
muvozanat holatiga qayta olsa, bu uning global muvozanat 
holdaligini ko’rsatadi.