Ecologiya MurodovSh lot doc

metaxronligi. 
a-galotsenada cho’llanish va botqoqlanish sinxronligi; 
b-torf qatlami chegarasining metaxronligi. 
 
7.5 Nurlanish va maydon. Har xil turdagi nurlanish va 
fizik maydonlar evolyutsion jarayonlarga ta‘sir etadigan muhim
tashqi omillardan hisoblanadi. Ulardan ko’pchiligi elektromagnitli 
tabiatga 
ega. 
Barcha 
nurlanishlar 
ionlashtiruvchi 
va 
ionlashtirmaydiganlarga bo’linadi. Ionlashtiruvchi nurlanishlar 
rentgen, gamma- va kosmik nurlanishdan iborat. Bu ko’rinishdagi 
nurlar energiyaga ega bo’lib, u atomlarning ionlarga aylanishi 
elektronlarni bo’shashi uchun yetarli, bu esa organizm 
93 
108 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
energetikasi mos tushganda u muvozanat holatiga ega bo’ladi. 
F.E.Klementsga ko’ra, o’simliklar rivojlanishining ketma-
ketligi beshta davrga bo’linadi: birinchi davr - substrat yuzasida 
paydo bo’lishi; ikkinchi davr – migratsiya, o’simliklarda urug’ 
paydo bo’lishi; uchinchi davr – urug’ning o’sishi; to’rtinchi faza 
qarama - qarshi harakat davri, ya‘ni o’simlikning unib chiqishi va 
uning atrof muhitga ta‘siri; beshinchi davr – o’zini tutib olish, 
populyatsiya turlari yashash joyi sharoiti bilan mos holatga 
kelishi. 
6.3-rasm. Ekotizimlar faoliyatining barqarorlik turlari 
(Yu. Odum, 1986; Tsvetkova va boshq., 1999 bo’yicha) 
Hozirgi davrda suktsessiya deganda, tabiiy va 
antropogen omillar ta‘sirida bitta hududda (biotopda) paydo 
bo’lgan jamoalar (biogeotsenozlar)ni vaqt bo’yicha almashishi 
tushuniladi. Qandaydir ta‘sir natijasida jamoa muvozanat 
holatdan chiqqandagina suktsessiya kuzatiladi 
Bu holatda paydo bo’ladigan jamoalar ketma-ketligi seriya 
atigi bizga dunyoning yaqin qismining xususiyatlaridir; vaqtning 
bizdan uzoq qismida bir o’lchamli emas, masalan ikki o’lchamli 
bo’lishi mumkin.
Hozirgi paytgacha juda oddiy savolga ishonchsiz javob 
berilmoqda: nima uchun vaqt o’tib bormoqda? Bu yerda qanday 
qilib yaqinda Sankt- Peterburgda topilgan I. Kantning «Fazo va 
vaqt faqat katta miqdorning bir qismi sifatida mavjud bo’lishi 
mumkin» deb yozgan so’zlarini eslash mumkin emas.
A.A.Fridmanning nazariyasiga asosan, Koinot dastlab bir 
nuqtaga siqilgan bo’lib, uning moddalar zichligi esa 
cheklanmagan katta, cheksiz miqdorga ega. Bu boshlang’ich holat 
kosmologik singulyarlik (xususiyati) deb nom olgan. Bu vaqt
bizdan taxminan 15-20 mlrd. yil orqada qolmoqda. Quyosh 
sistemasi va Yerning yoshi 4,5-5 mlrd. yilga teng. Kosmik hayot 
hali juda yosh hisoblanadi. Hozirgi tushunchalar bo’yicha 
singulyarlik nuqtasidagi hajm 10-35 metr atrofida o’lchamga ega; 
bu miqdor uchta fizik konstant kombinatsiyadan - bo’shliqdagi 
yorug’lik tezligi, doimiy Plank va nyutonli gravitatsion 
doimiylikdan olingan. 
Shunga 
bog’liq 
holda, 
N.A. 
Xotinskiy 
(1981) 
«Paleogeografik muammo», «fazo-vaqt», agar har bir aniq holatda 
predmet, ham fazoviy, ham vaqt doirasida aniqlanmasa, munozara 
uzoq vaqt yechilmay qoladi. Aks holda, bahs cheksiz bo’lishi 
mumkin. Madomiki, har bir tomon tabiiy jarayonlar 
rivojlanishining senxronli yoki metaxronli misollarini ko’plab 
keltirish mumkin, ular haqiqatdan o’zining fazo va vaqt miqyosida 
taqqoslab bo’lmaydigan miqdoriga ega. Bitta misolga to’xtalib 
o’tamiz. Yerning cho’llanish gepotezasi tarafdorlari oxirgi 10 
ming yilda Saxarani, paleolitda yashil va gullab yashnagan, 
jo’shqin daryolari va xilma-xil faunali, ibtidoiy jamiyatda ovchi, 
rassomlarning bir nechta rasmlarida ifodalanganligini misol 
keltiradi. G’arbiy Sibirning yalanglanish tarixi masalalari bilan 
shug’ullanuvchi M.I.Neyshtadt (1976) ta‘kidlaydiki, botqoqlik bu 
yerda 10 ming yil oralig’ida katta o’rmon daraxtlarini yo’qotib, 
uzoq quruqlikdagi o’rmonlarga ham yetib boradi. Oxirgi 6 ming 
yilda botqoqlikning o’rtacha yillik tezligi 110 kv km ni tashkil 
etadi. Shunday qilib, bir vaqtning o’zida har xil fazo sharoitlarda 
ikkita tendentsiya cho’llanish va botqoqlanish mavjud (7.2 a - 
94 
107 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
yoki bosqich deb ataladi. Suktsessiyaning oxirgi davri klimaksdir.