Ecologiya MurodovSh lot doc

6.6 Ekotizim barqarorligi. Ekotizim barqarorligi oldin 
aytib o’tilganidek, statik emas dinamik bo’lib, gomeostoz hodisasi 
bilan tavsiflanadi. Dinamik barqarorlikning (yoki unga 
intilishning) 
ekotizimda 
mavjudligi, 
uning 
faoliyat 
ko’rsatayotganligiga asos bo’ladi. 
Lekin boshqa tomondan ekotizimning dinamikligi – uning 
o’zgaruvchanligidir. Bizni bu holatda, harakat shakli (o’zgarishi) 
mavjudlik vaqtining tavsifi qiziqtiradi. Ekotizimni ajratib 
ko’rsatuvchi haqiqiy ko’rsatkichlaridan biri, uning vaqt bo’yicha 
qatlamlarida hayot paydo bo’lgan va rivojlangan bo’lishi mumkin. 
Quruqlikda hayotning paydo bo’lishi yuqori paleozoy o’rtalarida 
ro’y bergan (400-500 mln. yil avval).
Yer Quyosh nurlanishidan tashqari, galaktik fazodan 
keladigan kosmik nurlanishga ham duchor bo’ladi. Birinchi marta 
V.Gyoss tomonidan 1912 yilda aniqlangan kosmik nurlanishdan 
tashkil topgan zarrachalar (proton, alfa-zarrachalar va boshq.) 
ulkan energiyasiga ega bo’lib, bir necha marta quyosh 
energiyasining kosmik nurlanishidan (109 ev) va yerdagi 
zarrachalarni tezlashtirgich (1012 eV) energiyasidan ortiq bo’lib; 
metagalaktik nurlanishning maksimal energiyasi 1021 eV gacha 
yetadi. Biroq Yer, Quyoshdan umumiy galaktik kosmik 
galaktikadagi nurlanishga taqqoslaganda 1020 marta ko’proq 
energiya oladi. 
Bundan tashqari, quyosh faolligi davrining o’zgarishi 
xususan, qisqa to’lqinli nurlanish oqimining kuchayishiga ta‘sir 
etadi. Shunday qilib, quyosh faolligi vaqtida 8 A
0
dan qisqa 
to’lqinlarni 600 marta, 44-60 A
0
to’lqinlarning esa faqat 7 marta 
(Semenenko, 1983) oshishi kuzatiladi. Xromosferali charaqlashda 
quyoshning kosmik nurlanishi galaktik kosmik nurlanish 
oqimidan yuz martalab oshib ketadi. 
Shularga bog’liq holda, V.F.Barabanov (1985) Yerning 
uzoq gelogik o’tmishida ana shunday charaqlab ketishi 
planetaning organik hayoti tuzilishida chuqur o’zgarishlarga olib 
keladi, bitta hayot shakli boshqasiga almashtiriladi deb 
ta‘kidlagan. Masalan, o’rtacha kembriy arxeotsitning to’satdan 
sirli qirilib ketish hodisasi va ularning o’rniga trilobitlarning 
paydo bo’lishi; keyinchalik quyi silurda trilobit va graptolitlarning 
qirilib ketishi va shu bilan birgalikda birinchi baliqlarning paydo 
bo’lishi; quyi devonda trilobitlarning butunlay qirilib ketishi va 
goniatitlarning taraqqiy etishi; quyi permda amfibiyalarning 
so’nishi va ularning ¢rniga kelgan reptiliyning taraqqiy etishi va 
boshqa hodisalar. 
Zamonaviy genetika kuchli radiatsiya oqibatida turlarning 
tezkor o’zgarishiga sabab bo’ladi degan bir xil mazmundagi 
xulosaga keldi. N.P.Dubinin fikri bo’yicha (Populyatsiya 
evolyutsiyasi va radiatsiyasi, 1966), bu holatda radiouglerod C
14
alohida ahamiyatga ega bo’lib, yarim parchalanish davrida 
91 
110 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
barqarorligidir, 
barqaror 
bo’lmagan 
harakat 
shakllari 
(o’zgarishlar) paydo bo’lsa juda tez yemiriladi. 
Shunday qilib, qarama-qarshilik. Tizim statikada ham 
tizimdir, lekin bunday tizim faoliyat ko’rsatmaydi. Faqat dinamik 
tizim faoliyat ko’rsatishi mumkin bo’lib, Yerning har qanday 
ekotizimi bunga kiradi. Biroq, haqiqiy hudud sifatida bunday tizim 
uzoq vaqt mavjud bo’lgandagina, ya‘ni qandaydir vaqtning makro 
bo’limida barqaror bo’lsa ajratilishi mumkin. 
R.Levontin (Lewontin, 1969) ekotizimning har xil 
ta‘sirlarga qarshilik ko’rsatish xususiyatini lokal va global 
barqarorlik atamalari bilan tavsiflashni taklif qildi. Bu hodisa 
sharikli modelda (6.2.rasm) ko’rsatilib, u ekotizim (populyatsiya, 
jamoa)ni namoyon etadi.