Ecologiya MurodovSh lot doc

6.10 O’zi – o’zini rostlash va o’z – o’zini tashkil qilish. 
Yuqorida ko’p marta qayd qilganimizdek, o’zini rostlash 
ekotizimning muhim jihatlaridan biri bo’lib, unda qandaydir tashqi 
ta‘sir natijasida (tabiiy yoki antropogen) o’zgargan, uning ichki 
xususiyatlari va tuzilishini qayta tiklashi tushuniladi. O’zini 
rostlash asosida uning alohida tuzuvchilari va ekologik 
komponentlari (energiya, gaz tarkibi, suv, tuproq, subtropik 
organizmlar) orasidagi teskari bog’lanish printsipi yotadi. 
Tabiiy tizimlar yopiq tizim deb hisoblanmaydi. Lekin 
ulardagi jarayonlar qaytariluvchi bo’lganligi uchun bunday 
tizimlar entropiyasi uzoq vaqt nolga teng bo’lishi mumkin. 
Bunday holatga yetishishga ularning o’zini tashkil qilish holati 
yo’naltirilgan bo’lib, alohida tuzuvchilari orasidagi o’zaro aloqa 
oqibatda o’zini rostlashga olib keladi. 
O’z – o’zini tashkil qilishni tabiy tizimlarda, fizik-
kimyoviy va biologik hodisalarni qat‘iy ketma-ketligi (yoki 
tartibi), fiziologik bir xil va (yoki) funktsional bir butun tashqi 
va ichki chegaralanishga olib keluvchi sharoitlar orqali 
aniqlash mumkin (M.F. Reymers bo’yicha). 
6.11 O’z – o’zini boshqarish. Xullas ekotizimlarga 
boshqa tabiiy tizimlar singari o’zini-o’zi boshqarish xususiyati 
xosdir. 
O’z – o’zini boshqarish deganda, gomeostazga olib 
keluvchi, ekotizimlar ichidagi o’zaro aloqalarning tabiiy o’zini 
– o’zi tashkil etishi tushuniladi (ichki dinamik muvozanati) 
asta-sekin paydo bo’la boshlaydi. 
 
7.1-rasm. Koinot evolyutsiyasining davriy modeli 
(Sedov, 1982) 
7.4 Evolyutsiyaning omillari. Evolyutsiyaning ichki 
omillari tirik materiya, Ch.Darvin asoslagan ishlardan boshlanib, 
hozirgi genetika yutuqlari bilan tugaydi. Evolyutsiyaning tashqi 
omillariga juda kam ahamiyat berilgan va berilmoqda, shunday 
bo’lsada yuqorida ta‘kidlanganlardan bir xil mazmundagi xulosa 
kelib chiqadi, ya‘ni Koinotdagi hayotning o’zi faqat uning aniq 
rivojlanish davrida paydo bo’lishi mumkin. Obrazli qilib 
aytganda, hayot Koinot evolyutsiyasining farzandidir.
Dunyodagi barcha narsalar, xuddi shunday organizmlar, 
ekotizimlar, Yer biosferasi va umuman barcha materiya ham jonli, 
ham jonsiz holatda, fazo va vaqtda mavjud. Bu – qandaydir 
muqarrar dalilga o’xshaydi, qandaydir aksiomaga yaqinroq, biroq 
shunday bo’lsada, aynan fazo va vaqtning kontinumini 
evolyutsiyaning muhim tashqi omili deb hisoblash mumkin.
97 
104 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
O’z – o’zini boshqarish (ularga mos keluvchi o’z – o’zini 
rostlash shakli): konsortsiyaviy, organizmli, populyatsiyali kabi 
uchta asosiy shakllarga ajratiladi. 
Konsortsiyaviy 
shaklning 
xususiyati 
shundaki,