Ecologiya MurodovSh lot doc

Klimaks jamoalar (biotsenozlar)ni ularni mavjudlik 
sharoiti (biotopga) yoki hech bo’lmaganda joyning iqlimiga 
to’liq mos kelishi bilan tavsiflanadi (iqlimi klimaksi). 
Klimaks vaqtida suktsessiya rivojlanishi to’xtaydi yoki 
juda sekinlashadi. 
Ko’p hollarda muhit sharoiti antropogen omil ta‘sirida 
kuchli buzilgandan, jamoa oxirgi davrida klimaksga erisha 
olmaydi, lekin shunga qaramasdan muvozanat holatgacha 
rivojlanadi (disklimaks holati). Bunday jamoalar tugunlar 
jamoasi deb nomlangan. 
Tabiiy 
suktsessiya 
jamoaning 
o’zi 
tomonidan
boshqariladigan qonuniy jarayondir. Shunday qilib, klimaks 
davrida ma‘lum vaqt davomida tur tarkibi va faoliyatini saqlab 
qolgan barqaror jamoa shakllanadi. 
Qoidaga ko’ra, jamoalarning (biotsenozlar) suktsessiyali 
almashinuvi aniq ketma-ketlikda ro’y beradi: masalan, tabiiy 
suktsessiya 6.4 - sxemada ko’rsatilgan. 
6.4-rasm. Mo’‘tadil iqlim sharoitida jamoalarning 
tabiiy suktsessiyasi 
maydonining 
«vakuumli 
ildiz» 
gravitatsion 
maydoni 
(CHernin,1987)da vakuumli tebranish mavjud. Vakuumdagi 
tebranish maydonidan tashqari, bir juft zarrachalar va anti 
zarrachalar paydo bo’ladi va yo’q bo’ladi. Ular ham o’z-o’zidan 
vakuumdan qutilib chiqolmaydi va mustaqil mavjud bo’la 
olmaydi. Paydo bo’lgan zarrachalar vakuumdagi energiyadan 
foydalanadi va o’sha zahotiyoq qaytarishlari shart. Biroq yuqori 
energiyada zarrachalarni vakuumdan ozod etish mumkin. Vakuum 
fizikasining kvantli asosi ana shunday. Koinotning boshlang’ich 
holati, o’lchami va fe‘l atvori unga xos kvant qonuniyatlari, 
mikrodunyo ob‘ektini eslatadi. Agar shunday bo’lsa, u vakuumdan 
paydo bo’lmaydi. Ana shunday farazni P.I.Fomen (Rossiya), 
E.Trayon (AKSH) va boshq. aytib o’tgan. Vakuumda 
energiyaning katta zahirasi to’plangan. Yadroviy enregiyadan 
million marta ortiq. Aynan vakuum kosmik vodorodning katta 
massasini hosil qiladi degan gepoteza mavjud.
Ekologiya va paleekologiya nuqtai nazaridan hodislarning 
bir vaqtning o’zida sodir bo’lish muammolari muhim ahamiyatga 
ega. Umuman aytganda, vaqtning nisbiy nazariyasi absolyut emas, 
balki nisbiyligi ma‘lum bo’ldi. Shuning uchun bir vaqtning o’zida 
sodir bo’lish degan tushuncha va uning absolyut ma‘nosi 
yo’qoladi (vaqt mavzusiga harakat tezligi va ortilish kuchi ta‘sir 
etadi). Bu mahalliy farqlanishni, u tabiat rivojlanishining 
metaxronligi yoki fazodagi vaqtning rivojlanishi deb atashni taklif 
etdi. Yorug’lik tezligidan uzoqroq ¢zib ketuvchi bir vaqtning 
o’zida 
sodir 
bo’ladigan 
muammolar 
oson 
yechiladi. 
N.P.Gerasimov va K.K.Markov 1939 yilda qadimgi muzlik 
davrining metaxronniligi to’g’risidagi kontseptsiyasini ilgari surdi. 
Keyinroq K.K. Markov tabiatning umumiy ritmli va umumiy 
yo’nalishi o’zgarishi bilan bir qatorda, Yer sharining turli 
xududlarida, 
tabiiy 
muhim 
rivojlanishning 
mintaqaviy 
xususiyatlari muhim ahamiyatga ega ekanligini ta‘kidladi.
Zamonaviy fan ko’pgina narsalarni endigina yoritib berdi. 
Kvant nazariyasiga ko’ra, ham fazo, ham vaqt kvantlangan, ya‘ni 
uzluksiz – uzlukli. Hatto bironta oddiy zarrachaning tarixini olsak, 
qaysi voqea ilgari, qaysisi keyin ekanliginining aniqligi yo’qoladi. 
Angliyalik fizik va astronom A.Edingtonning qat‘iyat bilan 
yozgan gepotezasini eslatib o’tamiz, vaqtning bir o’lchamligi bu 
95 
106 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
Boshlang’ich, oxirgi natija va omillar ta‘siriga bog’liq holda 
suktsissiya – autogenli, allogenli, birlamchi va boshqa shakllarga 
ajratiladi. 
Autogen suktsessiya asosan, ekotizimlarning o’zaro ichki 
harakat ta‘sirida aniqlanadi va uni o’zi paydo bo’luvchi suktsessiya 
deb yuritiladi. Allogenli suktsessiya ekotizimga kirishda tashqi 
kuchlar ta‘sirida (bo’ron yong’in, vulqon otilishi);. Birlamchi 
suktsessiya oldin boshqa jamoalar bilan band qilinmagan 
hududlarda rivojlanadi (masalan, vulqon qoyalarida). 
Barcha suktsessiyalarni progressiv deb atash mumkin. Lekin 
ba‘zi hollarda, masalan, iqlim sharoiti harorat va namlik keskin 
o’zgarganda teskari yo’nalishda jamoalar almashinuvi ro’y beradi. 
Bunday suktsessiyalarni biz regressiv deb atashni taklif qilamiz. 
Bunday suktsessiyaning (aniqrog’i paleosuktsessiyaning) 
tavsifli misoliga, shimoliy yarim sharning mu‘tadil mintaqasida 
botqoqliklar qatlamiga ko’milgan daraxtlarni keltirish mumkin. 
Suktsessiya jamoalar yo’q yoki muvozanatlashmagan 
jamoalar bor joylarda boshlanadi. 
Bunday jamoalarda organik modda mahsuloti (P), nafas 
olish tezligidan (D) ko’p yoki kam. P(D bo’lganda boshlang’ich 
suktsessiya avtotrof, P(D bo’lgandagi suktsessiya esa geterotrof deb 
ataladi. Klimaks holatida P/D(1. Bu nisbat 1 dan qancha chetlashsa, 
ekotizim kamroq yetuk va beqaror bo’ladi.