Ecologiya MurodovSh lot doc

6.9 O’z-o’zidan harakatda bo’lish va o’z-o’zidan 
rivojlanish. Agar Yerda ekotizim faoliyati va hayot rivojlanishini 
chetdan kimdir boshqarsa, butun ekologiya va boshqalar inglizlar 
aytganidek bir pensga qimmat bo’ladi. 
Fanda to’plangan butun tajriba, tabiatda qandaydir birlamchi 
sabablarni talab qilmaydigan o’z-o’zidan harakat mavjudligiga 
guvohlik beradiki, biz hech joyda harakatsiz tizim va hodisalarni 
topolmaymiz. Bruno ta‘kidlaganidek – agar biz yaxshilab o’ylab 
ko’rsak, kirib borish, qayta paydo bo’lish, qayta paydo bo’lish esa 
kirib borishdir (1949, 552- bet). 
Ekotizimlarning o’z-o’zidan harakat hodisasi, ularning 
o’z-ozidan rivojlanishidir. 
Bunda o’z-o’zidan rivojlanish deganda, ekotizim ichida va 
Fazoni vaqtdan, vaqtni fazodan tashqari tushunish mumkin 
emas. Bundan tashqari, fazo vaqtdan, vaqt fazodan tashqarida 
mavjud emas. Shuning uchun klassik fizikada fazo va vaqtni 
birlashtiruvchi substantsiya harakatdir; darhaqiqat, har qanday 
jismning 
harakatini 
koordinatalarda 
ifodalash 
mumkin, 
«koordinata - vaqtning bosib o’tgan yo’li» degan ma‘noni 
anglatadi. 
Evolyutsiya – materiyaning fazo va vaqtdagi alohida 
harakat shaklidir. 
Koinot o’z asosiga ko‘ra tuzilishi bўyicha sodda, moddiy 
fazoda bir jinsli va izotropli hisoblanadi. Blez Paskal (1623-1662) 
dunyo bu aylana b¢lib, uning markazi hamma joyda, aylanasini
hech qaerda topa olmaysiz deb aytgan edi. Koinotning 
vaqtinchalik xususiyatlarini hisobga olib, mutlaqo statik emas 
balki dinamik va rivojlanib boruvchi ekanligi ma‘lum bo’ldi. 
Fazoning uch o’lchamligi va vaqtning bir o’lchamligi - 
haqiqiy dunyoning muhim xususiyatlaridan biridir. Fizik-
nazariyotchi P.Erenfest XX asrning 20 - yillarida fazoning uch 
o’lchamligi - bu dunyoning mavjud bo’lishi uchun muhim 
ekanligini ta‘kidlagan edi. Agar fazoviy o’zgaruvchanlik uchta 
emas, to’rtta bo’lganda planeta orbitasi yopiq bo’lmas edi, Quyosh 
sistemasi ham bo’lmas edi. Xuddi shunday fizik nazariyotchilar va 
L.E.Gurevich, V.M.Mostepanenko bunday holatda atomlarda 
elektronlarning yopiq orbitasi, ya‘ni moddalarning atom tuzilishi
mavjud bo’lmasligi to’g’risidagi xulosaga kelishgan.
Zamonaviy fanda vaqt, materiyada hodisa va holatlarni 
ketma-ket almashinish shakli sifatida qaraladi. Shunday qilib, agar 
materiya bo’lmasa, vaqt ham bo’lmaydi. Bu fikr Aristotelning 
fizika kitobida keltirilgan qarashlaridan unchalik uzoq emas; 
qadimiy filosof taxminan shunday mulohaza yuritgan: o’tgan o’tib 
ketdi, kelajak uning ahamiyati to’g’risida bir nechta fikrlar aytish 
mumkin. Fizik vakuum hozirgi fikrlar bo’yicha bo’shliq emas. 
Hatto unda na zarracha, na maydon bo’lmasada, unda doimo 
murakkab fizik aylanishlar mavjud, masalan, elektromagnit 
maydonning alohida turdagi vakuumli tebranishlar; vakuumdan 
qutilib chiqa olmaydi va yoyilib ham ketmaydi. Tortishish 
96 
105 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
uning evolyutsiyasidagi barcha o’zgarishlar, xuddi shuningdek 
suktsessiyali rivojlanish tushuniladi. Bu o’zgarishlar o’z navbatida 
ekotizimlar masalan, ekotop (biotop) va biotsenoz ichida qarama-
qarshiliklar bilan aniqlanadi.
Organizmlarning o’zicha rivojlanishi ichki jarayonlariga 
bog’liq, xuddi shuningdek yangi turlarni paydo bo’lishiga olib 
keluvchi molekulyar va x¢jayralar ichidagi genetik jihatdan qayta 
qurilishidir. 
Biroq, bu qayta qurilish murakkab tashqi sharoitda amalga 
oshiriladi.