Ecologiya MurodovSh lot doc
Evolyutsiyaning yo’nalishi
Download 1.27 Mb. Pdf ko'rish
|
ekologiya
- Bu sahifa navigatsiya:
- 6.1-rasm. Materiyaning tarkibiy tuzilishida ekotizimlar holati
|
7.10 Evolyutsiyaning yo’nalishi. Shunday qilib, biz yana
bir marotaba evolyutsiyaning asosiy qonunlaridan biriga – evolyutsiyaning yo’nalish qonuniga yoki aniqrog’i evolyutsiyaning orqaga qaytmasligi qonuniga astoydil yondashdik. Birinchi bor hayotning qaytmaslik hodisalarini rivojlanishiga Ch.Darvin («Proisxojdenie vidov» kitobi qarang: uning 1952 yilda rus tilida chop etilgan) e‘tibor berdi. U har xil jins va sinflarning turlari bir xil darajada o’zgarmaydi, xuddi shunday hammasi birdan o’zgarmaydi deb ta‘kidlagan. Biroq uzoq vaqt oralig’ida ushbu chegara doirasida hamma turlar o’zgaradi, bittasining o’zgarishi boshqasining o’zgarishiga va raqobatga olib boradi. Muhimi shundaki, bir marta yo’qolib ketgan tur, agar organik va noorganik hayotning atrofida barcha shart-sharoitlar takrorlanganda ham yana shunday tur paydo bo’lmaydi. Ushbu qoidaga oila va avlodlar ham amal kiladi. Yo’qolib ketgan guruhlar hech qachon qayta paydo bo’lmaydi. 85 116 www.qmii.uz/e-lib www.qmii.uz/e-lib o’rganilgan. N.L. Beruchashviliga (1990) ko’ra, chegara turlari quyidagilarga bo’linadi: aniq, agar o’tish qatorining kengligi tabiiy-hududiy majmuaga nisbatan ancha kichik bo’lsa; ketma-ket, agar o’tish qatorining kengligi tabiiy-hududiy majmuasi bilan barobar bo’lsa va ekoton – o’tish qatori bitta tabiiy-hududiy kompleksidan boshqasiga kesishsa, unda tabiiy-hududiy majmualar chegarasini aniqlash juda qiyin. 6.1-rasm. Materiyaning tarkibiy tuzilishida ekotizimlar holati Xuddi shunday ekologiyada ekoton, ekotop yoki jamoalar oralig’idagi o’tish mintaqasi bo’lib hisoblanadi. (Masalan: dengizdagi yumshoq va qattiq gruntlar orasidagi chiziq). Ekotonlar jamoasiga himoyalanuvchi jamoa turlarining katta (akvatoriya yuzasi, daryo va botqoqlik) funktsiyasi hisoblanadi. Shubhasiz, Yer iqlimiga ancha o’zgaruvchan kosmik omillar, Quyosh yorug’ligi, Yer o’qi qiyaligi, Yer orbitasi shakli va Yerning aylanish tezligi ta‘sir etadi va ta‘sir etish davom etmoqda. Iqlimning «Yerdagi» omillari uning tashqi po’sti (atmosfera va gidrosfera) asosan, issiq va nam almashinuv sarfi muvozanatini aniqlaydi. Yer po’stidagi harakatlar transgressiyaga (dengizning quruqlikka kirib borishi) regressiyaga (dengizdan suvning pasayishi - quruqlikning paydo bo’lishi) olib keladi. Transgressiya davrida okean va dengizlarning maydoni ko’payadi, bu esa yerda namlik va issiqlik iqlimning hukmronlik qilishiga olib keladi (hatto baland kengliklarda). Regressiya davrida odatda materiklarning sathi ko’tarilish kuzatiladi, namlik va harorat taqsimlanishining ko’zga tashlanadigan farqi kuchayadi. Biroq litosfera plitasi dreyfi bilan bog’langan materiklarning global holati iqlimga kuchli ta‘sir etadi. O’sha davrda materiklar quruqligi, qutb va qutb oldi hududlarida bo’lganligidan havo massasi va dengiz oqimlarining tsirkulyatsiyasi kuchli ravishda o’zgardi va muzlash davri boshlandi. Katta muzliklar masalan quyi ordovik va quyi toshko’mir vaqtida, Janubiy qutb yaqinida Gondvan supermaterigida paydo bo’ldi (keyin Janubiy Amerika, Afrika, Hindiston va Avstraliya yarim orollariga parchalanib ketgan). Iqlimga yuqorida qayd etilgan omillar – vulkanizm, meteoritlar qulashi va boshq. ham ta‘sir etadi. Masalan vulkon atmosferada CO 2 tarkibining oshishiga va yuqori termik rejim mavjud bo’lishiga sabab bo’ladi. Shuni ta‘kidlash kerakki, biosfera muhitning o’zgarishini aniq his etdi. Qadimgi Yer atmosferasida SO2 miqdorining yuqori darajada mavjud bo’lishi, oldin dengiz keyin esa quruqlikdagi floralarning evolyutsion tezlashishi, tiklovchi atmosferani oksidlantiruvchi bўlishiga olib keldi. Natijada biosfera o’zi uchun himoya ozon ekranini yaratdi va hayotni suvdan quruqlikka chiqishini ta‘minladi. Atmosferada kislorodning to’planishi yer usti faunasining jadal rivojlanishiga shart-sharoitlar yaratdi. Yerning iqlim tarixida har xil miqyosdagi davriy tebranishlar kuzatilgan. Bunda qisqa muddatda iqlim va ob- 86 115 www.qmii.uz/e-lib www.qmii.uz/e-lib qismi, ba‘zan esa faqat ekoton uchun tavsifli turlar kiradi. Ekotonda bo’lgan turlar soni va populyatsiyalar jamoasi ko’p hollarda uning ikki tomondagi ekotizimlardagidan ko’proq bo’ladi. Tirik organizmlar zichligi va xilma-xilliklarining ko’payish tendentsiyasi jamoalar chegarasida chetki effekt nomi bilan ma‘lum. Download 1.27 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|