Ecologiya MurodovSh lot doc

paytidagi maksimal ishidir. 
Eksergiya – energiyaning tashkil etuvchisi bo’lib, atrof 
muhitning ma‘lum sharoitida energiyaning zarurligi va 
aylantirilishi bilan tavsiflanadi. Yuqori sifatli energiya hosil qilish 
uchun past sifatli energiya sarf qilishga to’g’ri keladi. Quyosh 
energiyasi oqimi, ya‘ni uning biosferada qayta aylantirish 
zanjiriga olingan qismi tartibini tashkil etadi va energiyaning ba‘zi 
qismini eksergiyasini oshiradi. 
L.I. Tsvetkova va boshq. fikricha, (1999 y.), tabiatda 
energiyaning sifat ko’rsatkichi bo’lib, quyosh yorug’ligining 
kaloriya miqdori xizmat qiladi va u 1 kaloriya yuqori sifatli 
energiya hosil qilishi uchun tarqalishi lozim. Har xil energiya 
manbalarining sifati quyidagi jadvalda keltirilgan (4.1 - jadval). 
Shunday qilib, qazib olinadigan yonilg’ining ishchi 
potentsiali, quyosh yorug’ligi ishchi potentsialidan 2000 marta 
ko’p, lekin elektr energiyasi ishchi potentsialidan 4 marta kam. 
4.3 Quyosh – biosfera energiyasining asosiy manbai. Yer 
yuzasiga asosiy energiya miqdori Quyoshdan tushadi. 
Energiyaning boshqa manbalar (Yerning ichki issiqligi, kosmik 
nurlar) hissasini unga taqqoslaganda juda kam. 
Yerning bir birlik yuzasiga tushadigan Quyosh energiyasi 
vaqt bo’yicha o’zgarmas bo’lganligi sababli, Quyosh doimiysi deb 
ataladi. Kosmik kuzatish ma‘lumotlariga ko’ra, quyosh doimiysi 
1,36·10
3
vt/m
2
ga teng. Lekin bu yerda quyosh aktivligining 
4.1-rasm. Ozuqa zanjiridagi energiya oqimi. 
4.11. Ekologik piramidalar. Yuqorida qayd etilgan 
mahsuldorlik xususiyati bo’yicha, har xil trofik sathlarning 
biomassa nisbati va unda to’plangan energiyasiga qarab, grafikda 
piramida ko’rinishida tasvirlash qabul qilingan. Birinchi bunday 
piramidani Ch. Elton ko’rgan. U Ch. Elton piramidasi deb yuritilib, 
biomassa (energiya) qisqarishini yaqqol tasvirlaydi. 
Umuman ekologik piramida deganda, ularning massa yoki 
energiya 
ko’rinishida 
ifodalangan 
ekotizim 
redutsentlari, 
konsumentlari, produtsentlari munosabati tushuniladi. (4.2 sxema). 
Ba‘zi suvli ekotizimlar (M: dengiz va okeanlarning pelogik 
qismi) 
produtsentlarning 
yuqori 
mahsuldorligi 
tufayli, 
konsumentlar trofik sathi faol rivojlanib, ular massasi produtsentlar 
massasidan oshishi mumkin; redutsentlar esa ba‘zan umuman yo’q 
bo’ladi, chunki o’lik qoldiqlar suvning chuqur joylariga tushib 
ketadi. Tuproq qatlamida esa redutsentlar maksimal biomassaga ega 
bo’ladi, ya‘ni piramida hosil bo’ladi. Biomassa piramidasiga 
nisbatan to’plangan energiya piramidalari klassik ko’rinishiga ega. 
57 
64 

---

www.qmii.uz/e-lib 
www.qmii.uz/e-lib 
davriyligi ko’p bosqichli tavsifga ega ekanligini hisobga olish kerak. Har 
bir sekundda Quyoshdan 3,38·10
26
vt bo’lgan energiya tarqaladi. Bu 
qiymat Quyoshning yorug’ligi deb ataladai. Yorug’likni yer yuzasi 
maydoniga nisbati, oqim qalinligi yoki Quyosh yorqinligini anglatib 
6,29·10
7
vt/m
2
qiymatiga teng bo’ladi. Quyoshdan har sekundda 
chiqarilayotgan energiya bir soat mobaynida 2,5 mln. km
2
muzni eritish 
va qaynash darajasiga yetkazishi, ya‘ni yer atrofidagi 1000 km 
qalinlikdagi muz qatlamini eritishi mumkin.
4.1-jadval.