Education, upbringing and application of innovative technologies in the field of physical education and sport: problems and solutions

Rahimov.M.M., UrDU dots., Kazakov A.R., NDPI dots.
Annotatsiya: Ushbu makolada o‘quvchi bolalarni psixologik muammolarni ularning individual xususiyatlarigina insoni shaxsga aylantirishi uning shaxslilik darajasi ushbu individual xususiyatlarining qanchalik rivojlanganligiga bog‘lik bodishini shuningdek extiyojlari va xissiyotlariga asoslangangi bayon qilingan.
Kalit so⁽zlar: Faoliyat, psixologik xususiyatlar, individual xususiyatlar, shaxs, omil, jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik, sezgi, idrok, diqqat, xotira, tasavvur, xayol, tafakkur, nutiq.
Annotation: This article explains that the psychological problems that children develop are based on their individual characteristics as well as their needs and feelings, depending on how well their personality traits develop.
Key words: Activity, psychological characteristics, individual characteristics, personality, factor, physical development, physical fitness, intuition, perception, attention, memory, imagination, imagination, thinking, speech.
Jamiyatda sog‘lom turmish tarzini shakillantirish, aholini salomatligini mustaxkamlash, jismonan sog‘lomva ma’naviy boy yosh avlodni tarbiyalash fuqarolarning jismoniy tarbiya va sport bilan jiddiy shugdllanishlariga erishish bugungikunning eng dolzarb masallalardan xisoblanadi.
Ma’lumki, psixologiyada, nafaqat psixologiyada, balki umuman ijtimoiy-psixologik adabiyotlarda shaxs tushunchasiga katta e’tibor karatiladi.
Psixologiya nuktai nazaridan shaxs kuyidagi belgilarga ega:

1. 
   U aniq bir inson;
   
2. 
   Muayyan jamiyatning a’zosi;
   
3. 
   Muayyan jamoaga mansublik;
   
4. 
   Muayyan bir faoliyat yoki faoliyatlar turi bilan shug‘ullanadi;
   
5. 
   Atrof-muhit va vokelikka nisbatan o‘zining munosabatiga ega;
   
6. 
   O‘ziga xos individual xususiyatlarga ega. Bundan tashqari shaxS o‘ziga xos kuyidagi psixologik xu-susiyatlarga ham ega bo‘ladi:
   

1. 
   O‘z-o‘zini anglash;
   
2. 
   Individuallik-o‘ziga xoslik;
   
3. 
   O‘z-o‘zini boshqara (aloxida reja asosida) olish layoqati;
   
4. 
   Muayyan faoliyat turida namoyon qiladigan faolligi;
   
5. 
   Ijtimoiy aloka tizimiga qushilganligi.
   

Shuni aytib utish kerakki, «inson» va «shaxs» tushunchalari bir xil ma’noni anglatmaydi. Inson-bu yig‘ma tushuncha bo‘lib, har kanday shaxsga nisbatan ham ishlatilaveradi. Shaxs esa o‘zidagi jamiki individual xususiyatlar bilan birgalikda muayyan bir insonni anglatadi.
Individual xususiyatlargina insonni shaxsga aylantiradi. Uning shaxslilik darajasi ushbu individual xususiyatlarning kanchalik rivojlanganligiga bog‘lik bo‘ladi.
Insondagi biologik omil uning shaxsiga shubxasiz ta’sir etadi. Undagi biologik omillarga kuyidagilar kiradi:

• 
  Salomatligi;
  
• 
  Jismoniy rivojlanganlik darajasi;
  
• 
  Tana tuzilishi;
  
• 
  Buyi;
  
• 
  Ogirligi;
  
• 
  Muskul kuchi;
  
• 
  Upkasining tiriklik sigimi va xokazo.
  

Bu omillar vositasida shug‘ullanuvchi sportchilar (o‘quvchi, bolalar) kutara oladigan jismoniy zurikishni aniqlab olishi mumkin. Shug‘ullanuvchi sportchilarga (o‘quvchi, bolalarga) salomatligi, jismoniy rivojlanishi, jismoniy tayyorgarligi, uning ishlash layoqati va kayfiyatiga ta’sir etadi. Uning o‘qish va xizmatdagi muvaffakiyatlari, shuningdek urtoklari hamda jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va sport murabbiylari bilan bo‘ladigan munosabatlari uning ishchanligiga ham kayfiyatiga bog‘lik bo‘ladi.
Bularning hammasi qo‘shilib undagi individual-psixologik xususiyatlarning rivojlanish darajasini belgilab beradi. Insonning nimani emas, balki, ushbu nimani kanday bajarishi ko‘proq uning shaxs sifatidagi kiyofasini belgilaydi, Insonning xatti-harakatlari ma’lumki, sababsiz sodir bo‘lmaydi ular inson ruxiyatiga, uning fikrlari, extiyojlari va xissiyotlariga asoslangan bo‘ladi.
Biron bir narsa yoki xodisani tushunib etish uchun, uni nimadan iborat ekanligini bilish katta ahamiyatga ega. Shu ma’noda inson psixikasi kuyidagi tarkibiy kismlardan tashkil topgan:

• 
  Psixologik jarayonlar;
  
• 
  Psixologik xususiyatlar;
  
• 
  Psixologik xolatlar;
  
• 
  Psixologik tuzilmalar;
  

1. 
   Psixologik jarayonlar: - bilish jarayonlari, hissiyot, iroda.
   
2. 
   Psixologik xususiyatlar: - shaxs yo‘nalishi ehtiyojlari, qiziqishlari va xakozo;
   

• 
  temperament;
  
• 
  xarakter;
  
• 
  kobiliyatlar.
  
• 
  
  3. Psixologik xolatlar:
  ko‘tarinki kayfiyat;
  
• 
  ruhiy tushkunlik;
  
• 
  konikish hissi;
  
• 
  o‘z-o‘zidan konikmaslik
  
• 
  
  4. Psixologik tuzilmalar:
  bilimlar;
  
• 
  ko‘nikmalar;
  
• 
  malakalar;
  
• 
  odatlar.
  

Ushbu sanab o‘tilgan komponentlar har bir shug‘ullanuvchi sportchilarda (o‘quvchi, bolalarda) har xil rivojlanish yoki shakllanish darajasida bo‘ladi. Masalan, birgina psixologik bilish jarayonlarini (sezgilar, idroq dikkat, xotira, tasavvur, hayol, tafakkur va nutq) olib ko‘radigan bo‘lsaq ular ham har bir kishida o‘ziga xos kiyofaga ega bo‘ladi. Inson har xil sezgilarga ega, ammo u har kishida har xil; kimdadir ko‘rish sezgisi kuchli rivojlangan, kimdadir zaifrok va hokazo.
Tafakkur ham har bir kishiga xos bo‘lib, lekin o‘zining namoyon bo‘lishi jixatidan har kimda har xil bo‘ladi. Kimningdir tafakkuri umumlashtiruvchi operatsiyalarni tezkorlik bilan bajarsa, boshqalarniki analitik (taxlil qilish] kobiliyati bilan ajralib turadi. Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi va sport murabbining o‘z kulostidagi shug‘ullanuvchi sportchilardagi (o‘quvchi, bolalardagi) psixologik jaraenlarning xususiyatlarini to‘g‘ri baxolay olish layoqati undagi kasbiy-pedagogik maxoratning muhim belgisi hisoblanadi.
Yo‘nalganlik temperament, xarakter, kobiliyat kabilar insonning psixologik xususiyatlari bo‘lib, ularda insonning ichki dunyosi, ijtimoiy moxiyati o‘z ifodasini topadi. Ushbu xususiyatlarnn o‘rganish jismoniy tarbiya va sport murabbiyga tarbiyaviy ishlarni va jismoniy tarbiya va sport ishlarini to‘g‘ri rejalashtirishga yordam beradi.
Shaxsdagi psixologik reaksiya va jaraenlarning kanchalik tez yoki sekin kechishi esa insonning psixologik holatini tashkil etadi, Psixologik holatlar qisqa vaqtli va barkaror turlarga bo‘linadi. Ikkala holat ham bir-biri bilan o‘zaro uygunlashib, doimo inson xayot faoliyatiga ta’sir etib turadi.
Inson bilan birga tug‘iladigan tabiiy ehtiyojlaridan biri harakatlanishga ehtiyoj hisoblanadi. Abu Ali Ibn Sino, I.Pestalotssi, K.D.Ushinskiy, P.F.Lesgaft, N.G.Chernishevskiy va boshqalar o‘z vaqtida uni qoniqtirishning bola sog‘lig‘i va
rivojlanishi uchun katta ahamiyati haqida yozganlar.
Harakatlanish faolligi etarlicha bo‘lmasligi hayot faoliyati uchun zararli oqibatlarini kundalik sharoitlarda hatto odamni o‘zi ham sezmaydi. Ammo ular maxsus tajribalar sharoitlarida yaqqol kuzatiladi. Bunday tadqiqotlar B.A.Dushkov, M.A.Gerd, N.E.Panfereva va boshqalar tomonidan ko‘plab o‘tkazilgan.
Shug‘ullanuvchi sportchi faoliyatida kanchalik muvaffakiyatga erishishi uning shu paytdagi psixologik holatiga ko‘p jixatdan bog‘lik bo‘ladi. Bu narsa shug‘ullanuvchi sportchilar (o‘quvchi , bolalarni) o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda ayniqsa yaqol namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham jismoniy tarbiya o‘qituvchisi va sport murabbiyi har bir shug‘ullanuvchi sportchi (o‘quvchi, bolani) ruxiy holatni sinchkovlik bilan kuzatib borishi va jamoa manfaatlariga bo‘ysundira olishi lozim.
Ma’lum bir faoliyatlar bilan shug‘ullanish natijasida insonda psixologik tuzilmalar shakllanadi. Bilim, ko‘nikma, malaka va odatlar-psixologik tuzilmalar hisoblanadi. Ular insonning butun hayoti davomida rivojlanib va boyib boradi. Masalan, shug‘ullanuvchi sportchi (o‘quvchi , bola) mashklanish jarayonida o‘zidagi irodaviy-goyaviy, nazariy va amaliy bilimlarni, sport anjomlari va qurollarni ishlata olish bilan bog‘lik; ko‘nikma va malakalarni, sportcha intizomga kat’iy bo‘ysunish odatlarini o‘zlashtiradi hamda rivojlantiradi.
Ushbu sanab o‘tilgan psixologik to‘zilmalarni tashkil kiluvchilarning o‘zaro birligi inson shaxsining mohiyatini tashkil etadi.
Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi va sport murabbiyi amalga oshiradigan tarbiyaviy ishning ob’ekti muayyan inson, shaxs hisoblanadi. Intizomli, munosib sportchi etib tarbiyalash uchun murabbiy uni shaxs sifatida o‘rganishi lozim.
Jismoniy tarbiya o‘qituvchisi va shug‘ullanuvchi sportchi psixologiyasini, balki, sport turi jamoa psixologiyasini ham bilishi maqsadga muvofiq.
Jamoa psixologiyasi - bu ma’lum bir insonlar guruhi yashaydigan muhit, ularning ma’naviy dunyosi. Jismoniy tarbiya va sport sharoitida jamoa, guruh seksiya, tugaraq krujok jamoalarga misol bo‘la oladi.
Fikr, kayfiyat, o‘zaro munosabatlar, an’ana, ehtiyoj va talablar jamoa psixologiyasini tashkil etadi.
Sport turi bo‘yicha jamoaga kelgan yosh shug‘ullanuvchi sportchi (o‘quvchi, bolalar) bevosita ijtimoiy munosabatlar tizimida o‘zining yangi urnini egayllay boshlaydi. U endi fukarolik xayotida bo‘lgani kabi o‘z faoliyati va xulk-atvorini har doim ham mustakil rejalashtira olmaydi. Unga nisbatan xayoti, o‘qishi va xizmatini tartibga soluvchi muayyan talablar ilgari suriladi. Shu bilan birgalikda jismoniy tarbiya va sport faoliyat undan atrofdagi vokealarga nisbatan onglirok va faolrok munosabatni takozo qiladi. Ba’zan shug‘ullanuvchi sportchi (o‘quvchi, bolalar) o‘zining dunyoga, mexnatga, boshqa kishilarga va o‘z-o‘ziga bo‘lgan odatiy munosabatlarini tubdan kayta kurib chikishga majbur bo‘ladi. Shuning uchun ham jismoniy tarbiya mashg‘uloti yoki sport trenirovkasining dastlabki kunlarida sportchining xulq-atvorida, ruxiy xolatida karama-karshiliklar, ik-qilanishlar va motivlar ko‘rashi ko‘zga tashlanadi. Jismoniy tarbiya va sport faoliyati asosida shug‘ullanuvchi sportchi (o‘quvchi, bolalar) xarakterining asoslari yaratiladi e’tikod mustaxkamlanadi, xulq-atvor esa ancha yuksak axloqiy tamoyillar negiziga kuriladi.
Xarakterni rivojlantirishda jismoniy tarbiyaga muxim e’tibor aratiladi. Jismoniy jixatdan chinikkan shug‘ullanuvchi sportchi (o‘quvchi, bola) jismoniy tarbiya va sport sharoitlarida boshqalarga nisbatan yuksakrok irodaviy sifatlarni namoyon etadi, uning o‘ziga bo‘lgan ishonchi yukori bo‘ladi.
Shug‘ullanuvchi sportchi (o‘quvchi, bolalar) xarakterining shakllanishiga asosan jismoniy tarbiya o‘qituvchisi yoki sport murabbiyi, qolaversa, sport turi bo‘yicha jamoa katta ta’sir ko‘rsatadi.
Bunda jismoniy tarbiya o‘qituvchisi yoki sport murabbiyi ish uslubi, jamoadagi tartib-intizom, o‘quv-tarbiya ishlarining tashkil etilishi, shug‘ullanuvchi sportchilarga (o‘quvchi, bolalarga) jismoniy tarbiya o‘qituvchisi yoki sport murabbiyi tomonidan kuyilayotgan talablarning o‘zaro uygunligi, ularning xizmat va o‘quv faoliyatlari ustidan muntazam nazoratning yo‘lga kuyilganligi, ragbatlantirish va jazolash choralarini to‘g‘ri kullash kabilar muxim rol uynaydi.
Bulardan tashqari o‘z-o‘zini tarbiyalash ham xarakterni tarbiyalashda katta imkoniyatlarga ega.
Jismoniy tarbiya o‘qituvchilari yoki sport murabbiyi ushbu jarayonga raxbarlik qilishlari, shug‘ullanuvchi sportchilarni (o‘quvchi, bolalarni) musobaqa sharoitlarida kerak bo‘ladigan xarakter sifatlarini o‘zlarida rivojlantirishga ragbatlantirishlari, yo‘naltirishlari zarur.
Bunda o‘z-o‘zini ishontirish, o‘z-o‘zini tankid qilish, mashk qilish o‘z-o‘zini ragbatlantirish va xatto o‘z-o‘zini majbur qilish usullaridan foydalanish tavsiya etiladi.
ADABIY OTLAR ROYHATI

1. 
   Базаров Т.Ю. Технология sernpoB оsенки для государственных служащих. 1999. - 112 с.
   
2. 
   Белкин А.А. Идеомоторная подготовка в спорте. - М.: Физкультура и спорт, 1983. - 128 с.
   
3. 
   Блюменштейн Б.Д., Хазанович Л.Е. Психолого-педагогические аспекту подготовки легкоатлетов. - Т.: Ибн Сину, 1993. - 140 с.
   
4. 
   Брайент Дж. Психология в современным спорте. - М.: Физкультура и спорт, 1998. - 224 с.
   
5. 
   Девятко И.Ф. Методу соsиологического исследования. - М.: Университет, 2002. - 296 с.
   

6 Горбунов Г.Д. Психо педагогика спорта. - М.: Физкультура и спорт, 1996. -
208 с.

7. 
   Практикум по спортивной психологии./ Под ред. Волкова И.П. - СПб.: Питер, 2002. - 288 с
   
8. 
   Tulenova X. “Sport psixologiya” Toshkent 2007 y.
   
9. 
   Kerimov F. “Sport sohasidagi ilmiy tadqiqotlar” Toshkent 2004 y.
   

14-15 ЁШИДАГИ СПОРТЧИЛАРНИ ЖИСМОНИЙ РИВОЖЛАНИШИНИ
СПОРТ МАШG‘УЛОТЛАРИДА НАЗОРАТ QИЛИШ УСУЛЛАРИ