Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №3, may, 2018- ci il

Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №3, may, 2018- ci il

EKOLOGİYA VƏ ƏTRAF MÜHİTİN MÜHAFİZƏSİ

UOT 711

İ.O. ƏLİYEV
BAKININ EKOLOJİ DURUMUNA TƏSİR EDƏN TƏBİİ AMİLLƏR (İQLİM, SU, RELYEF, YERALTI VƏ YERÜSTÜ SƏRVƏTLƏR)

İlk növbədə bunu biz iri sənaye mərkəzi olan Bakı şəhərinin plan-məkan quruluşunu, yaşayış tikintisini «sənaye-yaşayış» yerləşmə münasibətlərini bildirən iqlimnən (külək, tem- peratur, yağıntı və s.) başlamaq istərdik. Çün- ki məhz yaşayış tikililərin keyfiyyəti böyük amil toplumu təsirindən (təbii, memarlıq, mü- həndis, səhiyyə-gigiyenik, iqtisadi, sosial, ekoloji və s.) asılı olduğundan vacib faktor olaraq qalır, hansı ki, həm keyfiyyət, həm də müqayisəli xüsusiyyətcə fərqli ifadə tapır. Olimpiya kompaniyasının ekspertlərinin fik- rincə yaşayış tikintiləri üçün ən optimal həll onların uzunömürlüyü, komfortluğu, ətraf mü- hit və insanlar üçün təhlükəsiz olmalıdır. On- ların da təbii iqlim faktorları ən önəmlisidir. İkinci amil su, onun komponentidir ki, bu da özünün təsirini yağıntılar vasitəsilə göstərir, ya da süni suvarma yolu ilə əldə edilən, əhali- nin suya olan tələbatını təbii mənbələrdən isti- fadə etməklə əldə edilir [6].

Beləki, havanın temperatur rejimi (qayda- sı) ərazinin iqlim göstəricisi təsirindən dərə- cəsi dəyişilə bilər. Məsələn, Bakı-Abşeronun yarımsəhra şəraitində yağmurluğun qıtlığı sə- bəbindən yaşıllığın kifayət qədər olmaması ucbatından yaşayış evlərinin komfortluq şərai- ti qənaətbəxş deyil. Bu üzdən bu region üçün layihələndirilən binalarda bu xüsusiyyətlər nə- zərə alınmalıdır. Məsələn, bu qrup faktorların ən vacib elementlər temperatur (isti) öz yerin- də nəmliyin intensivliyi müəyyən istiqamətin təkrarlığı və günəş radiasiyasıdır.

Bunlar hamısı insanlara müsbət təsirlə ya- naşı həm də mənfi təsir göstərir. Bəzi rayonla- rın gündüz isti temperatur rejimində gecələr kəskin aşağı düşür və ya güclü şimal kü- ləklərin təkrarlığı əksinə iki tərəfli küləklən- mədə çox təsir dairəsinə malikdir. Bu üzdən yaşayış binaları həm də şimaldan əsən nəmli küləklərdən qorunulma vasitələrinə malik ol-

malıdır (enerci effektli, materiallar, çoxlaylı şüşə paketlər, istilik ilzolyasiya vasitəsi və s.). Təbii şəraitdən asılı olaraq (dağ raonları, dağətəyi, düzənlik yerlər) müxətlif vasitələr- dən istifadəsi nəticəsində müvafiq komfortlu-

ğu əldə edilə bilər.

Bunlardlan biri də yaşıllıqğın yaradılması- dır, hansı ki, özü vacib faktorlar kimi Bakının yaşayış mühitinin ekoloji durumunu tənzim- ləyən amildir. Digər tərəfdən küləkdə təbii amillər arasında böyük rola malikdir. Şəhər- salma prosesində bu daha çox qabarıq bir hal alır. Buna sübut Bakı və Sumqayıt şəhərləri- nin şəraitidir. Küləklərin müsbət təsiri vacib amil olduğundan bu iki şəhərin ikisində də memarlıq-planlaşma quruluşunu təyin etmiş- dir. Bu halda Bakıda sənaye funksional bir zo- nasından şimal küləyi körfəzə tərəf əsir, Sum- qayıtda bu vəziyyət qismən təkrarlanır, lakin əsir, Sumqayıtda bu vəziyyət qismən təkrarla- nır, lakin sənaye zonanın həddindən artı qiri miqyas və zavod müəssisə tullantıları bilava- sitə dənizə axıdıldığından, onlar təkrarən qayı- dır və yaşayışın komfortluq şəraitini kəskin surətdə azaldır. Bu üzdən on il bundan əvvəl şəhərdə doğulan uşaqların xəstə olması müşa- hidə olunurdu. Bakı və Sumqayıt şəhərləri şə- raitində külək altında və müəyyən istiqamət- də əsən küləklər təzyiqində təbii küləklənmə effektli olu və havanın normal sirkulyasiyasını təmin edir. Belə ki, havanın tənzimlənməsi yaşayış evlərin otaqları, sanitar qovşaqları və təsərrüfat yerləşkələri üçün çox vacibdir [1].

Belə ki, yaşayışda memarlıq-mühəndis üsulları ərazinin normal insolyasiyası üçün havanın təbii hərəkəti daha əlverişlidir. Bu halda binaların arasındakı məsafələrdə müva- fiq qanunlara riayət etməlidir, binaların seksi- yalıqdan çox bi rvə ya sürüşdürülmüş iki bloklu olması daha müvafiqdir.

Qeyd edək ki, Bakı və Sumqayıt kimi şə-

hərlərdə, hətta Xırdalan kiçik şəhərində yaşl- lıq vacib amillərə çevrilmşdir. Qeyd edək ki, onlar əsasən süni mənşəlidir, çünki yağmurluq həddindən artıq məhdud ömürlü və kəmiyyət- lidir (il boyu). Yaşıllığın yaşayış binaların bilavasitə fasadların qızmasında özünü gös- tərsə də onların piyada axın yollarında istira- hət yer və meydançalarında, küçə və əylənc komplekslərin formalaşmasında təsiri daha çoxdur. Bu üzdən, onların açıq məkanlar kimi sıx mövcud tikintilər şəraitində (xüsusən də şəhərin tarixi planlaşma rayonu şəraitində) pi- yada yolları istiqamətində reaksiya üçün isti- fadəsi, kiçik istirahət zona və mərkəzciklərin yaradılması çoz əlverişlidir. Düzdür bu gün onlar kiçik bağlar (skverlər kimi) şəhərin bir çox yerində fəaliyyət göstərir, lakin miqyasca onlar azdır, halbuki, şəhərin tarixi ərkəzində sıx tiknti şəraitində mövcud köhnə və fmziki, konstruktiv cəhətdən özünü doğrultmayan bi- naların sökülməsi və yabirinci mərtəbələrinin boşaldılması hesabına belə qısa müddətli isti- rahət «oazislərin» çoxaldılması çox əlverişli olardı. Bakı şəraitində daha çox iynəli və ek- zotik isti iqlimə dözümlü olan kol və ağacların əkilməsi də məsləhət görülür [4].

Bu üzdən yaşayış kvartalları tərkibində olan həyətlərin daxilində belə yaşıllıqların ço- xalması da önəmlidir. Qeyd edək ki, Bakı şə- hərinin şəhərsalma fəaliyyətində İçərişəhər və şəhərin tarixi mərkəzindəki yaşayış binala- rının 2-3 mərtəbəli evlərin damlarında lokal yaşıllıq yaşıl əkintilərin (əsasən sarmaşıqların) verilməsi təcrübəsi müşahidə olunurdu. Ona görə də bu gün hətta yüksək mərtəbəli binala- rın yastı dam örtükləri üzərində qış bağlarının təşkili çox əlverişli olardı. Belə kiçik yaşıllıq adacıqları həm də mərtəbə arası məsafələrdə verilməsi cə bir çox tərəfdən sərfəli olardı. Məsələn,Azadlıq küçəsinin orta zonasında memar Əlibəy Novruzinin layihələndirdiyi ya- şayış evlərində dam altı məkanın aza istirahət güşələri kimi verilməsi çox faydalı bir məslə- hət olmuşdur. Bakının ekoloji durumunun tən- zimlənməsində mühafizə zolaqların salınması, küçə və magistral boyu sərfəli və ekoloji, bio- nik və estetik cəhətdən də əlverişlidir [3].

Sumqayıt şəhərinin ekoloji durumunun ta- razanmasında cənub tərfdən mühafizə yaşıl- lıqları ilə yanaşı, şəhər daxilində kiçik bağla-

rın sistemi kimi təşkil edilməsi ilə bərabər ekoloji vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün sənaye müəssisələrinin ziyanlı tullantılarını azaltmaq məqsədi güdür. Bunu müxtəlif texnoloji vasi- tələrin hesabına yerinə yetirmək mümkündür.

Binaların tikintisində vacib rol oynayan yerin relyef xüsusiyyətidir. Kiçik təpəciklər ti- kintinin lokal məsələlərin təşkilinə (funda- ment, kürsü, dam-çardağ foroması və s.) təsir edirsə, kəskin relye yaşyış xüsusilə də iri əra- zili sənaye müəssisənin plan quruluşuna ye- tərincə təsir edir, çsünki yerin relyefi düz, mailsiz olmalıdır, halbuki yaşayış evləri üçün maillilik vacibdir (3-4% qədər).kəskin relyef şəraitində pilləvari tikinti xarakterində evlərin insolyasiya məsələləri daha hasand həll edilə bilir. Digər tərəfdən bədii-estetik baxımdan da amfiteatr uyğun pilləvari tikintiquruluşu alan yaşayış massivlərinin Bakının qərb-şərq pano- ramında məkan görüntüləri yaxşı təsurət ba- ğışlayır. Buna sübut olaraq hər bir kəskin rel- yef quruluşu olan ərazilərdə (sahildə olan şə- hərlərdə) aşağı səviyyədə alçaq azmərtəbəli ti- kililərin getdikcə tədricən mərtəbəliyin artma- sı dünya şəhərsalma təcrübəsində təqdirəlayiq bir üsul sayılır. Bu zaman nisbətən aşağı sə- viüyyədə yerləşən binalar üst təbəqədə yerlə- şən tikililərin qarşısını almır və dəniz tərəfdən panorama xüsusi bir ifadəlik verir [5].

Relyef xüsusiyyətini dgigər şəraitdə olan şəhərlərə şamil etsək burada o tam fərqli bir təsir dairəsinə malik olur. Məsələn, çay sahi- lində yerləşən şəhərlərdə (Gəncə, Şəki, Ağsu və s.) tikintininər iki sahil boyu salınması on- ların memarlıq planlaşma və məkan baxımına xüsusi bir məna verir. Məsələn, yaşayış evləri- nin baş fasadlarının suya istiqamətlənməsi ya- şıllıqların bu halda daha təsirli olması magis- tral yollarının tikintiyə bilavasitə yaxınlığı, pi- yada axınının sahildə təşkil edilən istirahət yerlərinə rahat çıxması və bu kimi vasitələr hesabına əlverişli plan quruluşu tapa bilər.

Beləliklə, deyə bilərik ki, nəticə etibarilə şəhərin ekoloji durumunun tənzimlənməsində və tarazlı paylanmasında təbii iqlim amilləri- nin çox böyük rolu var. Bu halda onların tək müsbət tərəfləri deyil, həm də mənfi təsir də- rəcələri də nəzərə alınmalıdır ki, onlar aradan qaldırıla bilsin [4].