Ekologiya və su təsərrüfatı jurnalı, №3, may, 2018- ci il

Ədəbiyyat

1. 
   Aşurbəyli S. Bakı şəhərinin tarixi (orta əsrlər dövrü). Azərbycan Dövlət Nəşriy- yatı, Bakı, 1998
   
2. 
   Вергунов А.П. Архитектурно-ландша- фтная организация крупного города. Ленинград: Стройиздат, 1982, 129 с.
   
3. 
   Гасанова А.А. Экологические пробле- мы городов Азербайджана. Баку: “Элм”, 2003, 320 с.
   
4. 
   Дадашева С.Х. Условия формирования рекреационной зоны бакинской агломе- рации /H.Əliyev və Azərbaycan memarlı- ğının inkişafı, Bakı, 2003, s.72-76
   
5. 
   Фатуллаев Ш.С. Градостроительство Азербайджана XIX начала ХХ веков, Москва: Стройиздат, 1986, 303 с.
   
6. 
   Шимко В.Т. Архитектурное формиро- вание городской среды. Высшая школа, Москва, 1990, 222 с.
   

И.О. Алиев

Природные факторы влияющие на экологическое состояние г.Баку (климат, вода, рельеф, осадки,

зеленые насаждения) АННОТАЦИЯ

Известно, что все исторические города первично свою планировочную структуру сформировали под влиянием местных при- родно-градостроительных факторов. Если к градостроительным факторам относилось наличие хороших международных путей- караванных, а потом транспортных, то к природным были причастны - климат, ко- личество осадков, температурный и веет- ровой режим, особенности рельефа, на- личие природных водных источников и

присутствие естественных лесных масшта- бов очень необходимых для жизнедеятель- ности людей.

В статье раскрыта цель данного иссле- дования, значимость в строительстве каж- дого вида природных факторов на основе чего выведено основное заключение, что без вышеуказанных средств и факторов не стало бы возможным создать уникальные города.

İ.O. Aliyev

Natural factors affecting the ecological condition of Baku (climate, water, relief, precipitation, landscaping)
SUMMARY
It is known that all historical towns initial- ly formed their planning structure under the influence of local natural and urban factors. If urban factors included the presence of good international routes - caravans and transport, natural factors were involved - the climate, an amount of precipitation, temperature and wind condition, features of a relief, the existence of natural water sources and the presence of na- tural forest, very necessary for people's liveli- hoods.

The article deals with the objective of this research, the importance in the construction of natural factors where the main conclusion is made that without the aforesaid means and factors wouldn’t be possible to create the unique cities.

Məqaləyə

AzMİU-nun “Memarlıq layihələndirməsi və şəhərsalma” kafedrasının dosenti A.Səlimova rəy vermişdir.

UOT631.4: 574.4

İ. HƏMZƏYEVA, A. GƏNCƏLİYEVA, P. İSMAYILOVA TORPAQ BİOSFERİN ƏSAS KOMPONENTİDİR

İnsaf Həmzəyeva, Arzu Gəncəliyeva, Pərvin İsmayılova

(MAKA Ekologiya İnstitutu)

Açar sözlər: Dağ süxurları, geosfer, mik- roorqanizmlər, makro və mikroelemetlər, biosfer, biotop, bioloji uducu, neytrallaşdırıcı, antropogen təsir, torpaqəmələgəlmə, deqra- dasiya.

Torpaq – Yerdə həyatın yaranması təka- mülünün və səthə çıxmış dağ süxurlarının bio- topla qarşılıqlı təsirinin iri miqyaslı qarşılıqlı nəticəsidir. Torpaq bütöv bir təbii törəmədir, dörd geosferin – litosfer, hidrosfer, atmosfer və biosferin bir-biri ilə qarşılıqlı təsirindən əmələ gəlmişdir. Bu qarşılıqlı münasibətlər nəticəsində torpaqda təbii mühitin və canlı aləmin əsas mövcudluğu təmin edilmişdir. Kainatda torpaq bir çox funksiyaları (ener- getik, hidroloji, qaz - atmosfer, bioloji, bio- kimyəvi, informasiya) həyata keçirir. Torpaq həm təbii cisim, həm də landşaftın bir hissəsi hesab edilir. Torpaq uzun zaman ərzində torpaqəmələgətirən süxurların, bitki amil- lərinin, heyvan orqanizmlərinin, mineralların, qrunt sularının, relyefin, iqlim amillərinin qarşılıqlı təsiri və fəaliyyəti nəticəsində əmələ gəlmiş və inkişaf etmişdir. Torpağın tərkibi orta hesabla 93% minerallardan, 7% isə üzvi maddələrdən ibarətdir.

Torpağın bioloji, fiziki və mexaniki xüsu- siyyətləri torpaqəmələgəlmə prosesində və torpağın münbitləşməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bütün canlı aləm torpaqəmələg- əlmə prosesində iştirak edir və torpağı üzvi və qeyri-üzvi maddələrlə zənginləşdirir.

Bitkilərin torpaqəmələgəlmə prosesində, torpaq örtüyünün qorunmasında, torpaq erozi- yasının qarşısının alınmasında, qaz mübadil- əsində, torpaqda suyun tənzimlənməsində rolu əvəzsizdir. Bitkilərin yerüstü və yeraltı or- qanları çürüyərək torpağı üzvi və mineral maddələrlə zənginləşdirir.

Mikroorqanizmlər üzvi qalıqları parçala-

yaraq bitki kökləri tərəfindən mənimsənilə bi- lən üzvi mineral birləşmələr şəklinə salır. Torpağın üst qatının hər qramında 1-5 milyon arasında bakteriya vardır.

Torpaqəmələgəlmə prosesində heyvan or- qanizmlərinin də rolu böyükdür. Torpaqda ya- şayan canlılar qidalanmaları üçün torpağı öz orqanizmlərindən keçirir və torpağı üzvi mad- dələrlə zənginləşdirirlər. Heyvanlar həyat fəaliyyəti ilə torpağı üzvi maddələrlə zəngin- ləşdirməklə torpağın aerasiyasını (hava ilə təmin edilməsini) həyata keçirirlər.

Su, enerji və iqlim amillərinin də torpaq- əmələgəlmə prosesinin inkişafına təsiri bö- yükdür. Yer səthinə düşən atmosfer çöküntü- ləri torpağın rütubətli qalmasını və torpaqda canlı aləmin yaşayışını təmin edir. Günəş enerjisi yeganə enrji mənbəyi olaraq torpaqda gedən fiziki, kimyəvi və bioloji proseslərin sürətini tənzimləyir.

Yer kürəsinin torpaq örtüyü biosferin əsas kompanentlərindən biridir. Biosferdə baş verən bütün proseslər torpaq örtüyü vasitə- silə təyin edilir. Üzvi birləşmələrin müxtəlif kimyəvi elementlərin və həmçinin enerjinin əsasını torpaq təşkil edir, yəni, torpağın əsa- sında bu proseslər baş verir. Torpaq bioloji uducu, parçalayayıcı və neytrallaşdıdırıcıdır. Torpaq ictimayyətin həyatında böyük rol oynayır, kənd təsərrüfatının mənbəyidir. Əha- linin istifadəsi üçün kənd təsərrüfatı məh- sullarının 95-97% -i torpaqdan alınır.

Torpağın formallaşdığı dağ süxürları tor- paqəmələgətirən və ya ana süxurlar adlanır.

Torpaqda böyük miqdarda elementlər mövcuddur və 10%-dən başlayaraq.

10^-9 -10^-10 % - dək tərəddüd edir. Torpağın element tərkibi onun potensial münbitlik gös- təricisidir. Karbonun və azotun üzvi birləş- mələrinin yüksək miqdarda olması torpa-

Torpağın bir metrlik qatının orta element tərkibi (mütləq quru çəkiyə görə %-lə)

Torpaqlar	O	H	C			N		P		S	Si		Al		Fe		Ti		Mn		Ca		Mg		K		Na
			Humus	Karbonatlar
Torflu	36,86	5,33	53,33	-	1,900		0,200		0,240		1,00	0,12		0,50		-		0,05		1,20		0,13		0,30		0,07
Podzollu
Gillicəli	49,60	0,06	0,66	-	0,80		0,054		0,031		34,86	6,33		3,02		0,28		0,20		0,78		0,72		2,04		1,28
Qumsal	50,66	0,05	0,67	-	0,066		0,022		0,20		39,57	4,31		1,16		-		-		0,58		0,70		1,81		0,90
Qumlu	52,20	0,04	0,64	-	0,060		0,022		0,026		43,77	1,72		0,55		-		0,06		0,28		0,09		0,33		0,16
Sarı-podzol	49,10	0,08	1,12	-	-		0,105		0,056		33,85	6,98		3,11		-		0,20		0,80		0,60		2,50		1,43
Qleyli- çürüntülü	49,10	0,08	1,17	-	-		-		-		33,02	7,39		3,12		-		0,09		1,15		0,81		2,64		1,41
Boz-meşə	49,27	0,09	1,25	0,04	0,115		0,044		0,076		33,45	6,67		3,80		0,45		0,06		1,24		1,02		1,60		0,76
Çürüntülü- karbonatlı	50,12	0,08	1,21	0,93	-		0,100		0,056		30,14	6,80		3,15		-		0,11		3,60		1,83		1,18		0,75
Yuyulmuş qaratorpaqlar	49,9	0,17	2,36	0,10	-		0,061		0,018		31,94	6,84		3,79		0,52		0,08		1,22		0,82		1,38		0,68
Tipik qaratorpaqlar	48,0	0,22	3,09	0,30	-		0,100		0,136		31,28	7,09		3,71		0,36		0,16		2,00		0,97		1,71		0,83
Adi qaratorpaqlar	49,3	0,15	2,05	0,48	-		0,70		0,168		31,32	6,88		3,69		0,47		0,05		2,47		1,00		1,32		0,57
Cənub qaratorpaqlar	49,4	0,11	1,50	0,67	-		0,064		0,220		31,23	6,40		3,04		0,50		0,02		4,20		1,19		0,97		0,44
Qafqazyanı qaratorpaqlar	48,8	0,12	1,62	0,25	-		0,048		0,172		31,29	8,14		3,50		-		0,05		2,10		0,95		1,75		1,19
Azovyanı qaratorpaqlar	49,6	0,37	1,59	0,59	-		0,052		0,048		31,80	6,65		2,94		-		0,31		3,10		0,88		1,53		0,94
Şabalıdı	48,85	0,08	1,15	0,86	0,115		0,067		0,194		29,90	6,53		3,64		0,51		0,18		3,70		1,09		1,58		1,06
Qonur səhra	5,14	0,04	0,52	-	0,050		0,022		0,076		43,77	1,08		0,70		-		0,01		0,28		0,18		0,27		0,30
Boz-qəhvəyi	49,04	0,16	2,17	0,86	-		-		0,100		30,00	6,49		3,78		0,32		0,09		3,26		0,80		1,67		1,05
Boz-meşə	47,93	0,11	1,59	0,25	0,150		0,062		0,150		28,89	8,23		5,77		0,38		0,17		1,98		1,08		1,41		1,09
Boz torpaqlar	50,00	0,04	0,50	1,24	0,070		0,074		0,080		25,86	7,21		3,89		-		0,20		5,04		1,44		1,80		1,16

ğın münbitlik əlamətidir. Xlor ionlarının artıq miqdarı bitkilər üçün əlverişli xassə sayılmır.

Ağir metallar – V, Cr, Mn, Fe, Co, Ni, Mo, Cd, Sn, Hg, Rb və s. eıementlər də tor- pağın struktur quruluşuna, məhsurdarlığına mənfi təsir edir. Ağır metallar məhlul və sus- penziya şəklində bitki kökləri və torpaq mik- roorganizmləri tərəfindən adsorbsiya olunur. Qeyd etmək lazımdır ki ağır metalların zərər- liliyi onların birlikdə təsiri zamanı daha da artır. Məsələn sink və kadmium birlikdə tor- pağa daha çox ziyan vurur.

Tərkibində ağır metallar olan xammal is- tehsal edən müəssisələrin, böyük istilik – elektrik stansiyalarının ətrafında torpaqda ağır metalların miqdarı artıq olur. Avtomobil yol- larının kənarında torpaqda əsasən qurguşun,

manqan və kadmium elementlərinin miqdarı çox olur. Ağır metallar torpağın tərkib hissələri ilə möhkəm birləşdikdə ətraf mühitə bir o qədər də ziyan vurmur. Torpağın su ilə qarşılıqlı təsiri zamanı isə onların zərərli təsiri artır

Torpaqların növündən asılı olaraq element tərkibi də dəyişir.

Bəzi torpaqların element tərkibi haqqında məlumat aşağıdakı cədvəldə verilmişdir. Met- rik qatda torpağın element tərkibinin orta hesabla miqdarı, ayrı-ayrı elementlərin rolu haqqında ümumiləşdirilmiş təsəvvürlər ya- radır.

Element tərkibinə görə profildə ən çox fərqli cəhətlər torflu, karbonatlı və şoranlaş- mış torpaqlarda müşahidə olunur. Müxtəlif

torpaqlarda kimyəvi elementlərin miqdarı ge- niş intervalda dəyişir. Məsələn torflu torpaq- lar istisna olmaqla qalan torpaqlarda silisi- umun miqdarı 22-44% qədər tərəddüd edir. Aliminiumun miqdar diapazonu 1-8% dəmi- rinki isə 0,5-6% təşkil edir. Aşağıda bəzi ele- mentləri tipik interval miqdarı faizlə göstərilir.

Si… 26-44

Mn ................. 0,01-0,3

C_üzvi 0,5-4

N.................... 0,05-0,2

P .................... 0,02-0,1

S .................... 0,02-0,2

H.................... 0,04-0,2

Al 1-8

Fe 0,5-6

Ca 0,3-5

K. 0,2-3

Na 0,2-2

Mg 0,1-2

Ti ................... 0,2-0,5
Torpağın element tərkibi onun qranumet- rik tərkibindən, tipindən horizontundan və kimyəvi elementlərin xüsusiyyətlərindən ası- lıdır.

Məsələn, yüngül torpaqlarda silisiumun miqdarı çox, digər elementlərinki isə az olur. Karbon isə karbonatlar şəklində əsasən yu- yulmamış torpaqlarda və karbonatlı süxurlar olan yerlərdə mövcuddur. Si, Al, K, Mg, Na kimi elementlər torpaqəmələgətirən süxurlar- dan torpağın müxtəlif qatlarına paylanır.

Torpaqda mütləq miqdarına görə ele- mentlər bir neçə qrupa bölünür . I qrupa O₂, və Si aiddir ki, bunların miqdarı torpaq küt- ləsinin 80-90%-ni təşkil edir. II qrupa Al, Fe, Ca , Mg, K, Na, C elementləri daxildir. Bu iki qrupa daxil olan elementlər tipik makro elementlərdir. III qrupa daxil olan elementlər Ti, Mn, N, P, S makro və mikro elementlər arasında keçid təşkil edir. Torpaqdakı mikroelementlər qrupuna isə Ba, Cr, Rb, Cu, V, Ni, Co, Li, Mo, Cs, Se və s. elementər daxildir .

Bu cür təyin etmələr şərti xarakter daşıyır, cünki bəzən elə kimyəvi element olur ki, şəraitdən asılı olaraq özünü mikroelement kimi, bəzən isə makroelement kimi aparır.

Torpağın rəngi element tərkibindən asılı

olaraq dəyişir. Manqan torpağa tünd rəng ve- rir. Torpağa müxtəlif və həm də parlaq rəngi dəmir birləşmələri verir. Dəmir birləşmələri torpağa sarı, qırmızımtıl qonur, yaşıl, qaramtıl rənglər verir.

Torpaq – mürəkkəb təbii sisrtemdir, bios- ferin əsas komponentidir. Antropogen təsir- lər və təbii ekoloji tarazlığın pozulması təbii biogenozlarda torpaqların deqradasiyasına, torpaqda humusun minerallaşmasına, tur- şuluğun və qələvilinin artmasına, profil boyu duzların və qalıq pestisidlərin toplanmasına və digər arzuolunmaz hallara gətirib çıxarır. Bütün bunlar torpaqların yararsız hala düşmə- sinə səbəb olur.

Torpağın deqratasiyası dedikdə müəyyən vaxt intervalı ərzində onun keyfiyyətinin təd- ricən azalması başa düşülür. Torpağın deq- ratasiyasi həm təbii fəlakətlər, həm də insanın nizamlanmayan təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsində baş verə bilər. Hər hansı bir kənd təsərrüfat bitkisinin eyni torpaqda uzun müddət əkilməsi nəticəsində torpaqda bitki kökləri ilə ifraz olunan maddələr (metabolit- lər, toksinlər və s.) toplanır və bu da torpağın məhsuldarlığını aşağı salır. Torpağa mineral gübrələrin, pestisidlərin verilməsinə bax- mayaraq məhsuldarlığı artırmaq mümkün olmur.

Belə bitkilər kimi pambıq, çuğundur, kar- tof, qarğıdalı və buğdanı göstərmək olar. Bu prosesin qarşısını almaq üçün növbəli əkin sisteminin tətbiqi və bu məqsəd üçün yonca və digər ot bitkilərindən istifadə olunması zəruridir.

Həmçinin deqradasiyanın qarşısını almaq üçün aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilməlidir:

• 
  Mailiyi 3-5^°C olan ərazilərin torpaqlarını əkin dövriyyəsindən çıxarmaq və bu ərazi- lərdən örüş məqsədilə istifadə etmək;
  
• 
  Tarlaların kənarında qoruyucu meşə zolaq- larının salınması;
  
• 
  Maili ərazilərin terras üsulu ilə əkilməsi və şumlanması;
  
• 
  Növbəli əkinçilik sisteminə ot bitkilərinin daxil edilməsi;
  
• 
  Üzvi gübrələrin tətbiqi;
  
• 
  Torpağın çevirmədən şumlanması;
  
• 
  Yarğan əmələ gəlməsinin qarşısının alın- ması.
  

Torpaq kənd təsərüfatı istehsalının mənbə-

yidir. Biosferin bu hissəsi dağılarsa yer üzə- rində həyat dayanar. Torpaq örtüyünün qo- runması, torpaqlardan səmərəli istifadə edil- məsi həlli vacib, aktual məsələdir.

Torpaq örtüyünün biokimyəvi xassələrini, müasir vəziyyətini, antropogen təsir nəticə- sində baş verən dəyişiklikləri öyrənmək va- cibdir.