Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında hár bir iskerlikti joybarlawdan baslanadı. Rejaning tuwrı dúzilisi onı nátiyjeli dúziliwi menen anıqlama bernedi

Auditorlik guruhining rahbari Alimov M.
Usınıń sebepinen, pikirimizcha, auditning ulıwma rejesin auditorlik tekseriwiniń hár bir ob'ekti ushın bólek dúziw shárt emes dep esaplaymiz, onı pútkil bir kárxana iskerligin tekseriw ushın №300 AXSga muwapıq birden-bir ulıwma forma hám mazmunda bir ret dúziw etarli dep esaplaymiz. Ol jaǵdayda hár bir auditorlik ob'ekti ushın bólek bólim ashılıwı hám ulıwma rejaning qalǵan ústinleri atları ámeldegi formada belgilengen forma hám mazmunda tayarlanishi maqsetke muwapıq dep esaplaymiz. Bizińshe, pútkil bir kárxana iskerligi tekseriwi ushın birden-bir forma daǵı ulıwma rejaning tayarlanishi nátiyjesinde auditorlar jumısı anaǵurlım ańsatlashadi, olarǵa kárxana iskerligin tekseriwde artıqsha fizikalıq miynet azayıp, waqıt hám aqshanı tejewge eriwiladi.
4. Audit programmasın dúziw hám odan paydalanıw tártibi
Audit programması - bul auditorlik ulıwma rejesinde belgilengen wazıypalardı orınlaw basqıshları, orınlaw múddeti hám waqtı, wazıypalardı orınlawshılardıń tolıq quramı, tekseriwde atqarılatuǵın auditorlik ámelleri hám de auditorlik jumıs hújjetleri tolıq sáwlelendirilgen auditorlik jumıs hújjeti bolıp tabıladı.
Programma audit ulıwma rejesin rawajlandırıw esaplanadı hám audit rejesin ámelde qóllaw ushın zárúr bolǵan auditorlik ámelleri mazmunınıń tolıq dizimin óz ishine aladı. Programma auditor járdemshileri ushın tolıq jollama bolıp, bir waqtıniń ózinde auditorlik shólkemi hám auditorlik toparınıń basshısı ushın jumıs sapasın baqlaw quralı esaplanadı. Audit programması sonday dúzilisi kerek, odan paydalanıwshı hesh qanday aljasıqlarǵa jol qoymastán kárxana iskerligin belgilengen múddette, tolıq hám sapalı ótkeriw múmkinshiligin támiyinlasin.
Auditor audit programmasın hújjet formasında rásmiylestiriwi, hár bir atqarılatuǵın auditorlik ámellerin óziniń jumıs hújjetlerinde anıq bayanlaw maqsetinde olardı izbe-izlik tiykarında nomer menen tártiplashi kerek. Ámeldegi 300-san AXSning 33-bandida programma óz-ara baylanıslı bolǵan hújjetler formasında yaǵnıy, “auditorlik programmasın qadaǵalaw quralları testleri programması kórinisinde hám mánisine kóre auditorlik marka -qaǵıydaları programması kórinisinde dúziw kerek” ligi belgilep qoyılǵan. Bunda, qadaǵalaw quralları testleri programması kárxana buxgalteriya esabı hám ishki qadaǵalaw sistemasın bahalaw boyınsha test yamasa sorawlar kompleksi formasında dúziledi. Buxgalteriya esabı hám ishki qadaǵalaw sisteması isenimliligin bahalaw nátiyjelerine tiykarlanıp, auditorlik shólkemi tárepinen tekseriwde atqarılatuǵın jumıslar kólemi, sonıń menen birge, tekseriw múddeti hám ma`nisi belgilenedi, bunda qadaǵalaw quralları testlerin ótkeriw arqalı xojalıq jurgiziwshi sub'ekt qadaǵalaw qurallarınıń saldamlı kemshilikleri anıqlanadı.
Mánisine kóre, auditorlik ámelleri programması buxgalteriya esabında esapbetler boyınsha oborotlar hám saldo tuwrı sáwlelendirilganligini tolıq tekseriwdi ózi ishine qamtıp alıp, olar buxgalteriya esabı ob'ektleri yamasa ulıwma rejede belgilengen wazıypalardı orınlaw boyınsha auditorlik ámelleri diziminen ibarat boladı. Auditor bunday ámellerdi qóllaw arqalı buxgalteriya esabınıń áyne qanday bólimlerin tekseriwdi belgileydi jáne bul bolsa auditordan buxgalteriya esabınıń hár bir bólimin tekseriw boyınsha auditorlik programmasın dúziwdi talap etedi. Auditorlik tekseriwin ótkeriw shártleri hám auditorlik ámelleri nátiyjeleri baylanıslı halda audit programması qayta kórip shıǵilıwı múmkin. Ózgerislerdiń sebepleri hám nátiyjeleri ózgertirilgen programmada hújjetlashtirilishi kerek.
Audit programmasınıń hár bir bólimi boyınsha auditorning jumıs hújjetlerinde sáwlelendirilgen juwmaqları auditorlik esabatı (xojalıq jurgiziwshi sub'ekt administraciyaına jazba informaciya ) hám auditorlik juwmaǵın dúziw hám de finanslıq esabat tuwrısında auditorning pikirin qáliplestiriw ushın tiykar bolıp esaplanadı.
Juwmaq
Xojalıq jurgiziwshi subyektlar iskerliginde auditni joybarlaw, onı jetilistiriw boyınsha alıp barılǵan ilimiy izertlewler nátiyjeleri tómendegi juwmaqlar etiwge múmkinshilik berdi:
1. Auditni joybarlaw hám de audit programmasın dúziwdiń tiykarǵı basqıshları úyrenildi. Al, auditorlik tekserisleri neden baslanadı. Kópshilik, auditorlik shártnamasın qol qoyıwdan, dep aytıwı tábiyiy. Biraq, bul nadurıs. Sebebi, buǵan bir neshe sebepler bar. Daslep, klient-kárxana tuwrısındaǵı tolıq informaciya toplaydı hám odaǵı maǵlıwmatlar menen tanısadı, yaǵnıy, klienttiń múmkinshilikleri, onıń administraciyası, múlk forması, klient biznesi (qarjı-xojalıq iskerligi, iskerlik sheńberi yamasa rejesi), qaysı tarmaqqa tiyisliligi, tarmaqtaǵı ornı, jaǵdayı hám t.b. lar. Bunda, informaciya dárekleri retinde fizikalıq hám yuridikalıq shaxslar, klient menen ekonomikalıq munasábetke kiriwgen shólkemler, yamasa klienttiń administraciyası jáne onıń hodimlari xizmet etiwi múmkin. Biraq, bunda informaciya shın, paydalanıwǵa qolay hám tastıyıqlı bolıwı kerek.
Auditni joybarlaw basqıshında auditorlik toparı bir qatar analitik ámellerdi qóllaw járdeminde zárúrli kórsetkishler: olardıń kólemi, olardı tańlaw jolları, zárúrlilik kórsetkishin anıqlaw, ishki xojalıq qadaǵalawınıń natiyjeliligi hám auditorlik riskı sıyaqlılar tuwrısında dáslepki juwmaqtı qáliplestiriwge múmkinshilik beredi. Eger joqarıda atları tilge alınǵan kórsetkishler tiykarında auditorlik shólkemi tekseriwdi ótkeriw múmkin dep esaplasa, bunda auditorlik shólkemi minnetleme hám razılıq xatini qol qoyıw ushın klient-kárxana adresine jiberedi. Sonnan keyin, tekseriw ushın auditorlik toparı qáliplestiredi hám xojalıq jurgiziwshi subyekt yaǵnıy klient menen audit shártnaması imzolanadi. Eger auditorlik shólkemi bul kórsetkishler tiykarında klient-kárxananı auditorlik tekseriwinen ótkeriwge múmkinshilik joq, dep esaplasa, onı ótkeriwge biykarlaw juwabın beriwi kerek. Keyininen dáslepki qáliplesken maǵlıwmatlar hám ótkerilgen analitik ámeller nátiyjesinde auditning ulıwma jobası hám programması islep shıǵıladı. Auditning ulıwma jobası administraciyaǵa audit programmasın ámelge asırıwǵa xizmet etiwi kerek.
Auditorlik tekseriwin ótkeriw processinde auditorlik shólkeminde ulıwma rejani bólek elementleri boyınsha qaǵıydalardı kórip shıǵıwǵa tiykar payda bolıwı múmkin. Bunda, auditning ulıwma rejesinde tekseriw múddeti, onı ótkeriw grafigi, auditorlik juwmaq hám esabatın tayarlaw ko'rstailishi kerek. Sonıń menen birge, auditning ulıwma rejesinde auditni ótkeriw jolları, ishki qadaǵalaw sistemasın hám audit riskın bahalaw da sawleleniwi kerek. Eger tekseriwde tańlaw usılın qóllawǵa qarar etilse, auditorlik tańlaw tártibi qáliplesiwi kerek.
2. Jáhán tájiriybesi sonı kórsetedi, auditorlik shólkemleri bergen esabat hám juwmaqlarınıń sapalı bolıwı álbette audit tekseriwin baslawdan aldın auditni joybarlaw máselesine tereńrek yondashiladi. Sebebi, jaqsı hám optimal dúzilgen joba tekseriwdiń kópshilik bólegin óz ishine aladı. Hár qanday iskerlik, atap aytqanda auditorlik iskerligi de nátiyjeli bolıwı ushın barinen burın, onıń puqta hám anıq jobası yamasa programmasın dúziw kerek. Olardıń mazmunı qoyılǵan maqset jáne onı orınlaw ushın belgilengen anıq wazıypalardan kelip shıǵadı. Auditning maqsetleri atap aytqanda tómendegilerden ibarat : buxgalteriya esabınıń jaǵdayın ekspertiza jolı menen bahalaw, jıllıq finanslıq esabat maǵlıwmatlarınıń xaqqoniyligini tekseriw hám tastıyıqlaw valyuta mámilelerin baqlaw qılıw, aksiyalar hám basqa qımbatlı qaǵazlar emissiyasi prospektining maǵlıwmatların tastıyıqlaw, kárxananıń finanslıq turaqlılıǵındı bekkemlew boyınsha ilajlar islep shıǵıw, ekonomika hám finanslıq huqıq salasındaǵı jańa nızamshılıq hújjetleri boyınsha anıq máslahát (konsultatsiya) ótkeriw hám t.b. lar.
3. Barlıqǵa ekenin aytıw kerek, mámleket ekonomikası chel el, xalıq investitsiyalarına mútáj. Bunda, mámleketimizde ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında shet ellik qarjı iyesilerge keń múmkinshilikler jaratıp berilip atır. Usınıń menen bir qatarda, olarǵa xojalıq jurgiziwshi subyektlarning finans-ho'jalik iskerligi tuwrısındaǵı dáslepki hújjetlerdi usınıw tiykarında olardı mámleketimizge aqsha qoyıwına isenim payda etdirishimizga tuwrı keledi.
Shólkem jáne onıń qarjı-xojalıq iskerligi, onıń jaǵdayı tuwrısındaǵı tiykarǵı hújjet bul finanslıq esabat esaplanadi. Sırtqı paydalanıwshılar bolsa onıń shın ekenliginen mápdar bolıp tabıladılar. Sol sebepten da, shet el investorlarga bul hújjetler túsinikli tilde, ulıwma tártipte, tap batıs daǵı sıyaqlı sırtqı auditorlar tárepinen tekseriwde analitik ámellerdi qollaǵan halda tastıyıqlaw jolı menen usınıs etiliwi kerek. Mámleketimiz ámeliyatında da bul jaǵday qashannan berli qollanılıp atır. Bunı auditorlik takshilotlar tájiriybesinen kóriw múmkin. Sonday eken, bul eki jaǵday, mámleketimizdegi isbilermenlik subektlerin shet el sherikler menen birdey oylawın támiyinleydi.
Biraq, auditning xalıq aralıq standartların qóllawda qatar máselelerge dus kelamiz. Áyne, auditni joybarlawda xalıq aralıq standartqa kóre hár bir tekseriliwi kerek bolǵan obiekt boyınsha audit ótkeriw metodikası, tastıyıq hám dáliller alıwda atqarılatuǵın analitik ámeller dıqqat penen kórip shıǵıladı. Lekin, biziń jergilikli auditorlik shólkemler auditorlari bul jaǵdayǵa onsha itibar qaratıwmaydı. Sebebi, olar klient kárxanaǵa zálel jetkizbewlik ilajların aldınan kóre almaydılar.
Joqarıda qáliplesken juwmaqlar tiykarında tómendegi usınıs hám usınıslar islep shıǵıldı :
1. Auditorlik tekseriwlerin ótkeriwden aldın barinen burın orınlanıwı kerek bolǵan jumıslar rejesin dúziwde álbette atqarılatuǵın ámellerge de úlken itibar qaratıladı. Sol sebepli, olardıń tolıq anıqlaması keltirildi: klient biznesi menen tanısıw, dáslepki joybarlaw, ulıwma joba hám programmanı tayarlaw, dúziw hám de ulıwma joba hám programmanı orınlaw.
2. Audit ótkeriw ulıwma jobası hám programmasınıń úlgili joybarı islep shıǵıldı. Olar tekseriwlerdi sapalı hám kem waqıt talap etiwi hám ekonomikalıq qolaylı bolıwın támiyinleydi.
3. Audit ótkeriwdiń dáslepki jobası, ulıwma joba hám programmasına qaraǵanda quramalılaw ekenligi (sebebi, bir qatar faktorlardı esapqa alıw, mısalı, kárxananıń qaysı tarawda bandligi, tarmaqtıń qásiyetleri, iskerlik qásiyetleri, múlkshilik forması, ekonomikalıq jaǵdayı, buxgalteriya esabı hám esabatın júrgiziw tártibi (avtomatlasqan yamasa avtomatlashmagan, mısalı, 1 S:Buxgalteriya, Infosoft-Buxgalter, Tetrasoft-Buxgalter, BEM sıyaqlılarda yamasa qolda ), esaptı qanday qánigeler júrgiziwi (CAP, CIPA sertifikatına iye maman, tájiriybeli yamasa kolledj diplomına iye) hám t.b. lar) ni itibarǵa alǵan halda, xalıq aralıq auditorlik shólkemleri jumıs tájiriybesinen paydalanǵan halda onı dúziwdiń elektron sistemasına ótiw, kerek bolsa, sonday programmanı jaratıw zárúriyatı ilimiy tárepten tiykarlab berildi.