Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında hár bir iskerlikti joybarlawdan baslanadı. Rejaning tuwrı dúzilisi onı nátiyjeli dúziliwi menen anıqlama bernedi

2 -chizma. Auditni rejalashtirish¹

3-chizma. Audit tekshiruvini oʻtkazish bosqichlari.²

B izińshe, auditorlik iskerliginiń auditning xalıq aralıq standartları hám de xalıq aralıq auditorlik shólkemleri tájiriybesinen kelip shıqqan halda, audit tekseriwin ótkeriw tómendegi besew basqıshdan ibarat bolıwın maqsetke muwapıq, dep esaplaymiz.
4-shizma. Auditni nátiyjeli ótkeriwde ulıwma joba hám jumısshı programma dúziw hám de stilistikanı islep shıǵıw ushın qoyılǵan basqıshlar
Audit tekseriwlerin ótkeriwde de málim tártip, princip hám basqıshlarǵa ámel etiliwi hám izbe-izlilikde ámelge asırılıwı kerek. Buǵan baylanıslı E. A. Arens hám Dj. K. Lobbeklar ózleriniń tómendegishe pikirlerin beriwgen.
Biraq, 300-sanlı AXSga muwapıq, auditni joybarlaw auditorlik toparı basshısı tárepinen audit ótkeriwdiń ulıwma principlerı sıyaqlı, menshikli principlerıge de muwapıq ámelge asırılıwı kerekligi tán alıw etilgen (10-shızma). Olar:
• uyqaslıq (komplekslik);
• úzliksizlik,
• maqul túsetuǵınlıq principlerıden ibarat esaplanadi
1-jadval

• 
  Auditni rejalashtirishni qoidalari³
  

Rejalashtirishning kompleksliligi		Rejalashtirishning uzluksizligi		Rejalashtirishning maqbulligi
Birlamchi rejalashtirishdan boshlab auditning umumiy rejasi va dasturini tuzishga qadar rejalashtirish barcha bosqichlarining oʻzaro bogʻlangan va uygʻun boʻlishi taʼminlanishini taqozo etadi		Auditorlar guruhiga oʻzaro bogʻlangan topshiriqlarni belgilash va rejalashtirish bosqichlarini muddatlarhamda xoʻjalik yurituvchi turdosh subyektlar boʻyicha balansda oʻz ifodasini topadi., auditorlik tashkiloti xoʻjalik yurituvchi subyektning moliya-xoʻjalik faoliyatidagi oʻzgarishlarni va oraliq auditorlik tekshiruvlar natijalarini hisobga olganholda auditni oʻtkazish reja dasturlariga oʻz vaqtida tuzatishlarni kiritishi kerak boʻladi.		Rejalashtirish jarayonida auditorlik tashkiloti auditorlik tashkilotining oʻzi belgilagan mezonlar asosida audit umumiy rejasi va dasturining maqbul variantini tanlash imkoniyati uchun rejalashtirish ning variantliligini taʼminlashi kerak.

Baslanǵısh joybarlawdan baslap auditning ulıwma jobası hám programmasın dúziwge shekem joybarlaw barlıq basqıshlarınıń óz-ara baylanısqan hám uyqas bolıwı támiyinleniwin talap etedi Auditorlar toparına óz-ara baylanısqan tapsırmalardı belgilew hám joybarlaw basqıshların múddetlerhamda xojalıq jurgiziwshi turdosh subyektlar boyınsha balansda óz ańlatpasın tabadı., auditorlik shólkemi xojalıq jurgiziwshi subyektning qarjı-xojalıq iskerligindegi ózgerislerdi hám aralıq auditorlik tekserisler nátiyjelerin esapqa alǵanholda auditni ótkeriw joba programmalarına waqıtında ońlawlardı kirgiziwi kerek boladı. Joybarlaw processinde auditorlik shólkemi auditorlik shólkeminiń ózi belgilegen kriteryalar tiykarında audit ulıwma jobası hám programmasınıń maqul túsetuǵın variantın tańlaw múmkinshiligi ushın joybarlaw

dıń variantliligini támiyinlewi kerek.
Endi hár bir principlerge qısqasha anıqlama beriw maqsetke muwapıq.
Uyqaslıq principi auditning dáslepki rejesin dúziwden tartıp, tap ulıwma jobası hám programmasın tuzgunga shekem bolǵan barlıq basqıshlardıń óz-ara baylanıslılıǵı hám muwapıqlıǵın támiyinlewdi názerde tutadı.
Joybarlawdıń úzliksizlik principi tekseriwde qatnasatuǵın auditorlarga kelisim tapsıriklar belgileniwi hám joybarlaw basqıshlarınıń múddetler hám de strukturalıq bólindiler boyınsha baylanıslılıǵında ańlatıladı.
Auditni joybarlawdıń maqul túsetuǵınlıq principi sonnan ibarat, joybarlaw sıyaqlında auditorlik shólkemi ózi belgilegen kriteryalar tiykarında auditning ulıwma jobası hám programmasınan maqul túsetuǵının tańlaw múmkinshiligine ıyelewi zárúr. Auditorlik tekseriwi uzaq waqıt dawam etkeninde, auditor klienttiń qarjı-xojalıq iskerligindegi hám nızamshılıqtaǵı ózgerislerdi esapqa alǵan halda joba hám programmaǵa zárúr ońlawlar kirgiziwi múmkin.
Olarǵa :
- xojalıq jurgiziwshi subyektning shólkemlestirilgen-basqarıw dúzilisi;
- islep shıǵarıw iskerligi túrleri hám islep shıǵarılıp atırǵan ónim nomenklaturasi;
- kapital quramı hám aksiyalar stul (xojalıq jurgiziwshi subyekt aksiyaları kotirovkalanishi kerek bolǵan halda );
- ónim óndiristiń shekleniwi qásiyetleri hám rentabellik dárejesi;
- ónim óndiristiń shekleniwi qásiyetleri, bólim hám baǵınıqlı shólkemler bar ekenligi;
- xızmetkerler miynetine aqsha tólewdi qáliplestiriw qaǵıydaları ;
- xojalıq jurgiziwshi subyekt tárepinen islengen ishki qadaǵalaw sisteması.
Ózbekstan Respublikası Auditorlik iskerligi milliy standarining 3-san “Auditni joybarlaw” standartı “Auditorlik iskerligi tuwrısında”gi Ózbekstan Respublikası Nızamı, Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń 1999 -jıl 10 -iyun daǵı “Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń Joqarı Jıynalıs XIv sessiyasındaǵı lekciyasında keltirilgen tiykarǵı qaǵıydalardı ámelge asırıw ilajları tuwrısında” 296 -san sheshimine tiykarlanıp islep shıǵılǵan hám Ózbekstan Respublikasında auditorlik iskerligin normativ tártipke salıw elementi esaplanadı.
Xojalıq jurgiziwshi subyektning finanslıq esabatı auditini joybarlaw waqtında auditorlik shólkemleri tárepinen qollanılatuǵın normalardı belgilew auditning maqseti esaplanadı.
Tómendegiler standarttıń tiykarǵı wazıypaları esaplanadi:
• Auditni joybarlaw dáslepki basqıshınıń bayanı ;
• Audit ulıwma jobası hám programmasın tayarlaw principlerıni tariyplew;
• Audit ulıwma jobası hám programmasın tayarlaw hám de dúziw rejiminiń bayanı.
Usı basqıshdıń talapları rásmiy auditorlik juwmaǵın tayarlawdı názerde tutatuǵın auditni ámelge asırıw waqtında barlıq auditorlik shólkemleri ushın májburiy esaplanadı, olar usınıs tusida ekenligi ashıq kórsetilgen qaǵıydaları bunnan tısqarı.
Usı standarttıń talapları onıń nátiyjeleri boyınsha rásmiy auditorlik juwmaǵı tayarlawdı názerde tutmaydigan auditni ótkeriw waqtında, sonıń menen birge, auditni turdosh xızmetler (konsalting xızmetlerin) kórsetiliwi waqtında usınıs tusida boladı. Anıq tapsırmanı orınlaw waqtında usı standarttıń májburiy talaplarınan shetke shıǵılǵan táǵdirde auditorlik shólkemi bunı óziniń jumıs hújjetlerinde hám audit yamasa oǵan turdosh bolǵan xızmetlerge buyırtpa bergen xojalıq jurgiziwshi subyekt administraciyaına jazba esabatda májburiy tártipte atap kórsetiwi shárt.
Joybarlaw audit ótkeriwdiń baslanǵısh basqıshı esaplanıp, audit ótkeriwdiń kutilayotgan kólemi, kesteleri hám múddetlerin kórsetken halda auditorlik shólkemi tárepinen auditning ulıwma rejesin islep shıǵıwdan, sonıń menen birge, auditorlik shólkemi tárepinen xojalıq jurgiziwshi subyektning finanslıq esabatı tuwrısında qalıs hám tıyanaqlı pikir qáliplestiriliwi ushın zvrur bolǵan auditorlik marka -qaǵıydaların ámelge asırıw kólemi, túrleri hám izbe-izligin belgileytuǵın auditorlik programmasın islep shıǵıwdan ibarat boladı.
Auditni joybarlaw waqtında auditorlik shólkemi tómendegi tiykarǵı basqıshlardı ajıratıwı kerek:
• Dáslepki joybarlaw ;
• Auditning ulıwma rejesin tayarlaw hám dúziw;
• Audit programmasın tayarlaw hám dúziw
Auditorlik tekseriwiniń áwmetsizlik táwekelchiligini kemeytiw maqsetinde auditorlar hám auditorlik shólkemler bolajaq klientlerdi bahalaw ushın isenimli kriteryalarǵa ıyelewleri kerek. Klientti hár tárepleme oylamaǵan halda áwmetsiz tańlaw iri finanslıq hám ruwxıy ǵárejetlerge alıp keliwi, shólkem hám auditor abıraysına ziyan jetkiziwi múmkin. Ózbekstan Respublikasında bazardı qáliplestiriw dáwirinde kópshilik sawda-satıq menen shuǵıllanatuǵın sistemalar buxgalteriya esabı hám esabattı dúziwge buyırtpa beriwi munasábeti menen, auditorlik shólkemler tárepinen klientlerdi puqta oylap tańlap alıw sistemasına ıyelewi ásirese zárúrli bolıp tabıladı.
Auditorlik shólkemler tárepinen klientlerdi tańlap alıw boyınsha tiykarǵı emlewler tómendegilerden ibarat :
• tarmaq xarakteristikaın bahalaw ;
• auditorlik tekseriwi hám usı klienttiń maqsetleri hám keleshekte onıń nátiyjelerinen paydalanıw múmkinshiligin anıqlaw ;
• basshılardıń ayriqsha bolǵan táreplerin anıqlaw ;
• audit ótkeriw ushın sarıplanıwı múmkin bolǵan miynet kólemi hám quramalılıǵı hám de auditorlik táwekelshiligine aldınan ataq beriw;
• auditorlarning almastırılıwı yamasa bir neshe márte almastırılıwı sebeplerine ataq beriw;
• audit nátiyjeleri boyınsha aldınǵı auditorlik juwmaqlarındaǵı túsindiriwler menen tanısıw ;
• bolajaq klienttiń salıq keńseleri, bankler, sherikler, aksiyadorlar hám finanslıq esabattıń basqa paydalanıwshılar menen óz-ara baylanıslarındaǵı xarakteristikaları hám máselelerin anıqlaw ;
• usınısnomalar alıw (mısalı, túrli shólkemler, qánigeler hám basqalardan );
• esabattı analitik tekseriw;
• buxgalteriya esabı hám esabat jaǵdayı hám de bolajaq klienttiń ámeldegi hám payda bolıwı múmkin bolǵan máseleleri menen aldınan tanısıw ;
tiyisli xızmetkerler bar ekenligi, klient tarmaǵın biliw hám taǵı basqalar kózqarasınan kelip shıǵıp, auditorlik firması yamasa auditor bul jumıstı atqara alıw múmkinshiligin bahalaw.
Eger joqarıda belgilengen yamasa basqa emlewler nátiyjeleri audit táwekelchiligi joqarı dáreje dep kórsetsa, qoyılǵan másele auditor ushın oǵırı quramalı hám miynet sarpınıń kólemi kóp bolsa, klient xizmet kórsetiw ushın qabıl etińmeydi.
Auditorlik firmaları klientlerin bir neshe túrlerge ajıratıw múmkin, mısalı, auditorlik tekseriwi processinde “klient-auditor” óz-ara baylanıslarınan kelip shıqqan halda.
Júzeki-rásmiy: bul túrdegi klientler auditor menen jaqın baylanıs bólewdi istamaydilar hám auditorlik tekseriwin operativlik menen juwmaqlawdı talap etediler. Bul halda, auditordan klient ushın eń kem sarplanǵan waqıt hám ǵárejetler menen, tek auditorlik juwmaǵın tayarlaw hám usınıw talap etiledi.
Rásmiy bolmaǵan : bul túrge auditor menen jaqın baylanıs ornatatuǵın jáne onıń járdemine ishonadigan klientler kiredi. Bunda óz ǵárezsizligin saqlaǵan halda, tiykarǵı jumıs menen bir qatarda, sırtqı auditor ishki auditorning ayırım wazıypaların atqaradı, sonıń menen birge, ádetde, bir qatar qosımsha xızmetler de kórsetedi (máslahát beriw, analiz, ámeliy járdem kórsetiw hám basqalar ).
Auditor audit ótkeriw tuwrısında shártnama dúziwden aldın klient qaysı túrge tiyisli ekenligin anıqlawı kerek.
Eger klient rásmiy bolmaǵan túrge tiyisli bolsa, auditor keleshektegi qosımsha túrde máslahátlar mánisin, auditorlik tekseriwi nátiyjeleri boyınsha kutilayotgan qosımsha maǵlıwmatlar mazmunın anıqlawı kerek. Auditorlik tekseriwi tuwrısındaǵı shártnamada bul barlıq máselelerdi hákis etiliwi maqsetke muwapıq bolıp tabıladı.
Klient biznesin biliw hám maǵlıwmattı tiyisli túrde qóllaw auditorga tómendegilerdi orınlawǵa járdem beredi:
• táwekelchiliklarga ataq beriw hám mashqalalardi anıqlawǵa ;
• auditni jáne de de nátiyjelililik hám aqılǵa say joybarlaw hám orınlawǵa ;
• auditorlik dálillerge ataq beriwge;
• klientke jáne de de jaqsılaw xizmet kórsetiwge.
• Auditning barlıq basqıshlarında auditor klient biznesin biliw zárúrli kásip etetuǵın kóp iskerlik tarawılar boyınsha oy-óris qáliplestiredi. Mısalı :
• qadaǵalaw táwekelshiligine ataq beriw;
• jumısqa tiyisli táwekelchiliklar subyekt administraciyasınıń bul táwekelchiliklar maydanınan háreketlerin kórip shıǵıw ;
• auditning ulıwma jobası hám audit programmasın islep shıǵıw ;
• áhmiyetlilik dárejesi hám anıqlaw hám de saylanǵan áhmiyetlilik dárejesi tiyisli bolıp qalıwlıǵına ataq beriw;
• muwapıqlıǵın anıqlaw ushın auditorlik dálillerge ataq beriw hám de finanslıq esabattıń tiyisli tastıyıqler ámelde tuwrılıǵına ataq beriw;
• audit waqtında bólek kórip shıǵıwdı hám arnawlı kónlikpeler qóllawdı talap etetuǵın tarawlardı anıqlaw ;
• óz-ara baylanıslı tárepler hám olar ortasındaǵı operatsiyalardı salıstırıw ;
• sorawlardı ótkeriw hám juwaplardıń tiykarlanǵanlıǵına ataq beriw;
• esap siyasatı hám finanslıq esabatda maǵlıwmat sáwlelendirilmektesi sáykesligin kórip shıǵıw.
Auditor, audit ushın tayınlanǵan auditor járdemshileri klient biznesi tuwrısında tapsırılǵan jumıstı orınlawǵa múmkinshilik beretuǵın jetkilikli kólemde bilim alǵanlıqlarına isenim payda etiwi kerek. Auditor, sonıń menen birge, auditor járdemshiler qosımsha maǵlıwmattı esapqa alıw hám bul maǵlıwmattı auditor hám basqa auditor járdemshilerine jetkiziw kerekligin tushunayotganliklariga isenim payda etiwi kerek.
Auditorlik tekseriwin ótkeriw tuwrısındaǵı shártnama “klient-auditor” óz-ara munasábetlerin shegaralap beretuǵın rásmiy hújjet esaplanadı hám ulıwma tárepleri menen isbilermenlik iskerliginde qollanılatuǵın shártnamalardan parq etpeydi. Bul hújjet, basqa shártnamalar sıyaqlı, táreplerdiń, yaǵnıy shártnama qatnasıwshılarınıń, bul jerde buyırtpashı -klient hám atqarıwshı -auditor, óz-ara kelisim máplerin huqıqıy tárepden tártipke saladı.
Kópshilik auditorlik shólkemler shártnama dúziwdiń úlgili formalarınan paydalanadılar, lekin, soǵan qaramastan, shártnamada anıq bir kárxananı audit qılıw qásiyetlerin inabatqa alıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı, zero klientler, kóbinese, onıń mánisi hám mánisin jetkilikli dárejede túsinbewleri múmkin.
Shártnamada klient tárepinen auditorlik shólkemine aldınan pul tólewdi ańlıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı, zero aldınan pul tolıqnishi auditorni finanslıq ǵárezsizligin támiyinleydi, tekseriw ótkeriw processinde klient tárepinen ótkerilgen audit ushın tiyisli haqini tolıqmaslik jolı menen qorqitib “qısıw” ótkeriwdi aldın aladı. Ádetde, auditorlik firmaları tárepinen aldınan pul ótkeriw muǵdarı tuwrısındaǵı talapları 50 procentten 100 procentkesheni quraydı.
Shártnamada tekseriw processinde klient tárepinen auditorga járdem kórsetiwi kerekligi tuwrısında májbúr ekenligin názerde tutılmaqtası maqsetke muwapıq bolıp tabıladı (inventarizatsiya ótkeriwde járdem beriw ushın óz xızmetkerlerin tartıw, xızmet saparına shıǵıw zárúriyatı bolǵanda auditorii transport quralı menen támiyinlew hám basqalar ).
2. Auditni dáslepki joybarlawdıń mazmunı jáne onı ámelge asırıw tártibi
Auditni nátiyjeli joybarlaw ushın auditorlik shólkemi xojalıq jurgiziwshi subyekt administraciyası menen auditni ótkeriw menen baylanıslı tiykarǵı shólkemlestirilgen máselelerdi kelisip alıwı kerek.
Dáslepki joybarlaw basqıshında auditor xojalıq jurgiziwshi subyektning qarjı-xojalıq iskerligi menen tanısıwı hám tómendegiler tuwrısında informaciyaǵa ıyelewi shárt:
- xojalıq jurgiziwshi subyektning xojalıq iskerligine tásir kórsetetuǵın, ulıwma, mámleket yamasa regiondaǵı ekonomikalıq jaǵdaynı jáne onıń tarmaq qásiyetlerin sáwlelendiretuǵın sırtqı faktorlar haqqındaǵı ;
- xojalıq jurgiziwshi subyektning xojalıq iskerligine tásir kórsetetuǵın, onıń individual qásiyetleri menen baylanısqan ishki faktorlar haqqındaǵı ;
Bunnan tısqarı, auditor tekseriwdi dáslepki joybarlawda tómendegiler menen de tanısıp shıǵıwı zárúr.
Auditorlik joybarlawdıń tiykarǵı táreplerine tómendegiler kiredi:
- xojalıq jurgiziwshi subyektning shólkemlestirilgen-basqarıw dúzilisi;
- islep shıǵarıw iskerligi túrleri hám islep shıǵarılıp atırǵan ónim nomenklaturasi;
- kapital quramı hám aksiyalar stul (xojalıq jurgiziwshi subyekt aksiyaları kotirovkalanishi kerek bolǵan halda );
- ónim óndiristiń shekleniwi qásiyetleri;
- rentabellik dárejesi;
- xojalıq jurgiziwshi subyektning tiykarǵı qarıydarları hám támiynatshıları;
- shólkem ıqtıyarında qalatuǵın paydanı bólistiriw tártibi;
- bólim hám baǵınıqlı shólkemler bar ekenligi;
- xojalıq jurgiziwshi subyekt tárepinen islengen ishki qadaǵalaw sisteması ;
- xızmetkerler miynetine aqsha tólewdi qáliplestiriw qaǵıydaları.