Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında hár bir iskerlikti joybarlawdan baslanadı. Rejaning tuwrı dúzilisi onı nátiyjeli dúziliwi menen anıqlama bernedi

1. Auditorlik tekseriwin joybarlawdıń principlerı hám basqıshları
Ekonomikanı modernizaciyalaw sharayatında xojalıq jurgiziwshi subyektlarda auditorlik tekserisleri audit rejesine qaray nızamshılıq, milliy hám xalıq aralıq standartlarǵa qaray málim izbe-izlilikde ámelge asıriladı. Yaǵnıy, daslep, audit tekseriwi ótkeriw tuwrısındaǵı jazba razılıq hám minnetleme xati imzolanadi. Keyininen shólkemdiń jaǵdayı (shólkem iskerligi, onıń buxgalteriya hám finanslıq hújjetleri) menen baslanǵısh tanısıw ámelge asıriladı. Bunda, auditning dáslepki jobası dúziledi hám de audit ótkeriw boyınsha razılıǵın jazba túrde minnetleme formasında ańlatadı. Nátiyjede, razılıq hám minnetlemeler tiykarında auditorlik shártnaması imzolanadi. Shártnama óz-ara tastıyıqlanǵannan keyin, auditorlik shólkemi tekseriwdi ótkeriw boyınsha ulıwma joba hám jumısshı programmanı dúzedi.
Auditorlik tekseriwin ótkeriwdiń ulıwma rejesinde audit ótkeriw dáwiri, tekseriwge qaratnıp atırǵan jumıs kólemi, tekseriw múddeti, atqarıwshılar kórsetiledi. Programmada bolsa auditda qollanilayotgan anıq usıllar, tekseriw múddetleri, audit nátiyjelerin rásmiylestiriw tártibi ańlatıladı.
Auditning natiyjeliligi onı tuwrı joybarlawǵa tikkeley baylanıslı. Auditorlik shólkemleri túrli múlk hám tarmaq formasındaǵı xojalıq jurgiziwshi subyektlarning xızmetlerin tekseredi. Bul xızmetler óz gezeginde bir-birinen ózgeshelikine kóre, esap siyasatina kóre parıq etedi.
Xojalıq jurgiziwshi subyektlar iskerligin auditorlik tekseriwinen ótkeriwde razılıq xati beriliwi názerde tutıladı. Onıń ushın bolsa shártnama qol qoyıwdan aldın auditning dáslepki jobası dúziledi. Ayırım ekonomist ilimpazlar : “Auditni joybarlaw - auditning taktikasi hám strategiyasın anıqlawdir” - dep da tán alıw etiwgen. Audit strategiyası qoyılǵan maqset hám wazıypalardı málim izbe-izlilikde hám anıq perspektivaǵa tıykarlanıp orınlanıwın támiyinlasa, audit taktikasi bolsa qoyılǵan maqsetlerge erisiwdiń forma hám usılların ańlatadı.


1-shizma. Auditorlik tekseriwlerin ótkeriwdi shólkemlestiriw basqıshları.
Joybarlaw auditorlik tekseriwin baslanǵısh basqıshı bolıp, auditorlar joba tuzilgunga shekem, tikkeley, tekseriw procesin baslamasliklari kerek. 300-sanlı AXSga muwapıq auditni joybarlaw tómendegi basqıshlarǵa bólinedi:
a) auditni dáslepki joybarlaw ;
b) auditning ulıwma rejesin tayarlaw hám dúziw;
v) audit programmasın tayarlaw hám dúziw.
Bul standart hár qanday kárxananı auditorlik tekseriwinen ótkeriwde de audit rejesin, da audit programmasın dúziwdi talap etedi. Haqıyqattan da, iri xojalıq jurgiziwshi subyektning esabatların tastıyıqlaw ushın úlken auditorlik toparı tárepinen tekseriw ótkerilgeninde bunday kóp basqıshlı joybarlaw zárúr. Biraq, biziń pikirimizcha, onsha úlken bolmaǵan xojalıq mámileleri kem júz bolatuǵın, bir túrdegi ónim islep shıǵarıw (jumıs, xızmet orınlaw ) menen shuǵıllanatuǵın mikrofirmalarda audit ótkerganida, bunday keń qamtılǵan joba dúziw maqsetke muwapıq emes.
Eger auditorlik shólkeminiń kópshilik klientleri kishi hám orta biznes kárxanalarına taalukli bolsa, ol halda onsha úlken bolmaǵan ońlawlar kiritilgeninde kópshilik kárxanalardı tekseriw ushın sáykes keletuǵın úlgili audit jobası islep shıǵıw hám joybarlaw sıyaqlında audit programmasın tolıq dúziwge arnawlı itibar qaratıw zárúr. Bunday úlgili jobalar bir neshe bolıp, olar bir-birlerinen túrli bizneske iye kárxanalar ushın parıq etiwleri múmkin.. Sonıń menen birge, auditor qanday da basqa principler boyınsha ulıwma úlgili jobalar da dúziwi múmkin. Eger ulıwma audit jobası retinde úlgili joba tańlansa, ol halda joybarlaw sıyaqlında tiykarǵı itibardı audit programmasın dúziwge qaratıw zárúr.
Atap kórsetiw kerekki, audit jobası tolıq iskerlikti qamtıp alıwı hám joybarlaw basqıshlarınıń óz-ara baylanıslı hám ıqsham bolıwı hám de úzliksiz, bir-birin toltırıp barıwı shárt. Audit jobası hám programması audit nátiyjesin hújjetlestiriw menen ajıralmas baylanısqan bolıwı kerek. Rejaning úzliksizligi degende bul rejede auditning barlıq obiektleri boyınsha wazıypalardıń anıq belgileniwi hám ishki qadaǵalaw sisteması menen baylanıslılıǵı hám de juwmaqlawshı anıq nátiyjege tezirek erisiw usıllarınıń bar ekenligi túsiniledi. Shólkem iskerligi audit etilgende, onıń barlıq bólimleri (filialları ) hám olardaǵı xojalıq processleri de tekserilip, juwmaqlawshı nátiyjeler ulıwma juwmaqqa kiritiliwin támiyinleydi. Audit jobası ıqsham hám túsinikli dúzilgen bolıwı kerek. Rejede audit ótkeriw tártibi hám usılları ayqın kórinetuǵın bolıwı, onıń unamlı tárepleri keltiriwi kerek. Biraq, auditorlar ózlerine maqul usıldı tańlap audit ótkerediler. Joqarıdagilardan kelip shıǵıp, auditorlik iskerligin joybarlawdı tómendegishe suwretleymiz (2-shizma).