Eksperimentlarni rejalashirish

Eksperimentni rejalashtirish vazifalariga quyidagilar kiradi:
· Eksperiment uchun kerak bo‘ladigan tajribalarni aniqlash, ya’ni
Rejalashtirishning matritsasini qurish;
· Eksperiment natijalariga matematik ishlov berish usullarini
Tanlash.
Eksperimentni rejalashtirishni ikki ko‘rinishi mavjud; 
Bular passiv va aktiv eksperimentlardir.
Passiv va aktiv eksperimentlar:
Passiv eksperimentda obyekt yoki jarayon ko‘rsatkichlari haqidagi axborot - obyektni qandaydir sun’iy ta’sirlar kiritilmagan xoldagi, normal ishlashi mobaynida olinadi. Ko‘pgina xollarda, passiv eksperiment ma’lumotlari sifatida, texnologik jihozlarni ishlatish jurnallari yoki texnikaviy nazorat jurnallaridagi yozuvlardan foydalaniladi. Passiv eksperimentlarning ma’lumotlari sifatida shuningdek, qaydlovchi o‘lchov asboblaridan olingan diagrammalardan ham foydalanish mumkin.
Aktiv eksperimentda jarayon ko‘rsatkichlari haqidagi axborot ta’sirlarni sun’iy kiritish yo‘li orqali olinadi, ya’ni kirish ko‘rsatkichlari oldindan rejalashtirilgan dasturga (rejalashtirish matritsasiga) mos ravishda o‘zgartiriladi. Tadqiqotlarning aktiv usullari, hozirda passiv usullariga nisbatan yaxshi ishlab chiqilgan va ular universal bo‘lib, faktorlar darajasini o‘zgartirish diapazonini tanlashda bir qator erkinlikni va ishonchliroq natijalar olinishini ko‘zda tutadi.
Eksperimentni rejalashtirish psixologik tadqiqotni tashkil etishning eng muhim bosqichlaridan biri boʻlib, unda tadqiqotchi amaliyotda amalga oshirish uchun eksperimentning eng maqbul modelini (yaʼni rejasini) loyihalashga harakat qiladi.
Yaxshi ishlab chiqilgan tadqiqot sxemasi, rejasi tadqiqotda haqiqiylik, ishonchlilik va aniqlikning maqbul qiymatlariga erishishga, kundalik „spontan eksperiment“ da kuzatib borish qiyin boʻlgan nuanslarni taʼminlashga imkon beradi. Koʻpincha, rejani tuzatish uchun eksperimentchilar pilot yoki sinov deb ataladigan tadqiqotni oʻtkazadilar, bu kelajakdagi ilmiy eksperimentning „loyihasi“ sifatida qaralishi mumkin.
Uchuvchi reja quyidagi asosiy savollarga javob berishga moʻljallangan:

• 
  eksperimentda foydalaniladigan mustaqil oʻzgaruvchilar soni (bir yoki bir nechta?);
  
• 
  mustaqil oʻzgaruvchining darajalari soni (mustaqil oʻzgaruvchi oʻzgaradimi yoki doimiy boʻlib qoladimi?);
  
• 
  Qoʻshimcha yoki bezovta qiluvchi oʻzgaruvchilarni boshqarish usullari (qaysi biri zarur va qoʻllanilishi kerak?):
  
  • 
    toʻgʻridan-toʻgʻri boshqarish usuli (maʼlum qoʻshimcha oʻzgaruvchini toʻgʻridan-toʻgʻri istisno qilish),
    
  • 
    moslashtirish usuli (agar uni chiqarib tashlashning iloji boʻlmasa, maʼlum qoʻshimcha oʻzgaruvchini hisobga oling),
    
  • 
    randomizatsiya usuli (qoʻshimcha oʻzgaruvchi nomaʼlum boʻlgan taqdirda guruhlarni tasodifiy tanlash).
    

Rejalashtirish ikki bosqichni oʻz ichiga oladi :

1. 
   Eksperimentni informatsion rejalashtirish:
   
   • 
     Tadqiqotning nazariy asosini tashkil etuvchi bir qator nazariy va eksperimental qoidalarni aniqlash.
     
   • 
     Tadqiqotning nazariy va eksperimental gipotezalarini shakllantirish.
     
   • 
     Kerakli tajriba usulini tanlash.
     
   • 
     Mavzular namunasi boʻyicha savolni hal qilish:
     
     • 
       Namuna tarkibini aniqlash.
       
     • 
       Namuna hajmini aniqlash.
       
     • 
       Namuna olish usulini aniqlash.
       
2. 
   Rasmiy eksperiment dizayni:
   
   • 
     Natijalarni solishtirish qobiliyatiga erishish.
     
   • 
     Olingan maʼlumotlarni muhokama qilish imkoniyatiga erishish.
     
   • 
     Iqtisodiy jihatdan samarali tadqiqotlarni taʼminlash.
     

Rasmiy rejalashtirishning asosiy maqsadi natijalarni buzish sabablarining maksimal sonini yoʻq qilishdir.

1. 
   Oddiy (bir omilli) rejalar
   
   • 
     Qayta ishlab chiqarish sharoitlari bilan tajribalar
     
   • 
     Ikki mustaqil guruh ishtirokidagi tajribalar (eksperimental va nazorat)
     
2. 
   Kompleks rejalar
   
   • 
     Koʻp darajali tajribalar uchun rejalar
     
   • 
     Faktoriy rejalar
     
3. 
   Kvazi-eksperimental rejalar
   
   • 
     Ex post fakto rejalari
     
   • 
     Kichik N tajriba rejalari
     
4. 
   Korrelyatsiya tadqiqotlari rejalari