Electr xa'm magnetizm lat

 vektorı zaryadınan ha’m onın’ qozg’alısınan g’a’rezli emes. Bul vektor sol 
zaryadı qozg’alatug’ın magnit maydanın ta’ripleydi.  vektorın magnit induktsiyası vektorı 
(durısırag’ı psevdovektorı) dep ataydı. 
 arqalı noqatlıq zaryadının’ tezligi belgilengen. (112)-
formuladan 
ku’shinin’ 
ha’m vektorları jatqan tegislikke perpendikulyar, al ku’shtin’ 
shamasının’ usı eki vektor arasındag’ı mu’yeshtin’ sinusına proportsional ekenligin ko’remiz. 
Eger 
 ha’m  vektorları o’z ara kollinear (parallel yamasa antiparallel) bolsa, onda ku’shtin’ 

---

77 
shaması nolge ten’ boladı. (112)-formula tek turaqlı magnit maydanı ushın g’ana emes, al 
o’zgermeli magnit maydanları ushın da durıs. 
(112)-formuladag’ı 
turaqlısın ıqtıyarlı tu’rde saylap alıwg’a boladı. Bul turaqlının’ san 
shamasın ha’m o’lshem birliklerin saylap alıw arqalı birlikler sisteması anıqlanadı. Sol ıqtıyarlı 
tu’rde saylap alıwlardın’ ishinde 
turaqlısına tezliktin’ birligin bergende elektr ha’m magnit 
maydanlarının’ o’lshemleri birdey bolıp shıg’adı. Birliklerdin’ Gauss sistemasında 
turaqlısı 
ushın tap usınday birliktegi shamanı qabıl etedi. Onın’ sanlıq ma’nisin tallawdı ha’zirshe keyinge 
qaldıramız. 
Biz tınıshlıqta turg’an elektr zaryadına magnit maydanının’ ta’sir etpeytug’ınlıg’ın ja’ne bir ret 
atap o’temiz. Magnit maydaanının’ elektr maydanınan birinshi tiykarg’ı parqı usınnan ibarat. 
Elektr maydanının’ indikatorı bolıp tınıshlıqta turg’an elektr zaryadı, al magnit maydanının’ 
indikatorı bolıp qozg’alıstag’ı elektr zaryadı хızmet etedi. 
(112)-formula qozg’alıwshı zaryadka ta’sir etiw ku’shi boyınsha 
magnit maydanın 
o’lshewdin’ printsipiallıq mu’mkinshiligin beredi. Bunnan keyin tınıshlıqta turg’an elektr 
zaryadının’ ja’rdeminde elektr maydanının’ joq ekenligin anıqlap alıw za’ru’r. Bunnan keyin 
vektorı nolge aylanatug’ın tezlik 
nın’ bag’ıtın anıqlap aladı (bunın’ ushın vektorı
vektorına parallel yamasa antiparallel bolıwı kerekligi joqarıda aytıldı). Usınday jollar menen 
magnit maydanının’ bag’ıtı anıqlawshının’ belgisi da’lliginde anıqlanadı. En’ aqırında elektr 
zaryadı 
vektorına perpendikulyar bag’ıtta qanday da bir
⊥
tezligi menen qozg’alg’an 
jag’daydag’ı 
ku’shin o’lshew kerek boladı. Bunday jag’dayda 
=
[ 
⊥
] 
(113) 
ekenligi anıq. Endi bul katnastın’ eki ta’repin de 
⊥
shamasına vektorlıq ko’beytemiz. Bunday 
jag’dayda vektorlıq algebranın’ 
× [ × ] = ( ) − ( ) formulasınan paydalanamız (bul 
formulada 
× belgisi arqalı vektorlıq ko’beyme ekenligin belgiledik). Demek [ 
⊥
] =
⊥
[ 
⊥
] =
{ 
⊥
( 
⊥
) − ( 
⊥
⊥
)} =
⊥
. Endi 
( 
⊥
) = 0 ekenligin esapqa alamız. 
Na’tiyjede mınag’an iye bolamız: 
= −
⊥
[ 
⊥
] =
⊥
[ 
⊥
]. 
(114) 
Bul formulanın’ ja’rdeminde 
vektorı shaması boyınsha da, bag’ıtı boyınsha da bir ma’nisli 
anıqlanadı. 
shamasının’ vektor ekenligi (da’liregi psevdovektor ekenligi) eki polyar vektordın’ 
ko’beymesi bolg’an (114)-formuladan anıq ko’rinip tur.
elektr maydanında zaryadına
= ku’shi ta’sir etedi. Eger elektr ha’m magnit 
maydanları bir birinen g’a’rezsiz ta’sir etetug’ın bolsa (bunday boljawdın’ durıs ekenligin 
ta’jiriybeler ko’rsetedi), onda eki maydan ta’repinen zaryadqa ta’sir etiwshi ku’sh 
=
+
, 
yag’nıy 
= +
[ ] . 
(115) 
Bul ku’shti Lorentts ku’shi dep ataymız. 
Relyativistlik emes jaqınlasıwlarda qa’legen basqa ku’sh sıyaqlı Lorentts ku’shi 
esaplaw 
sistemasın (inertsial esaplaw sistemasın) saylap alıwdan g’a’rezli emes. Biraq (115)-

---

78 
an’latpadag’ı ekinshi qosılıwshı bolg’an 
[ ] shamasının’ ma’nisi bir esaplaw sistemasınan 
ekinshi esaplaw sistemasına o’tkende o’zgeriske ushıraydı. Sonlıqtan birinshi qosılıwshınan’ da 
ma’nisinin’ o’zgeriwi kerek. Solay etip tolıq ku’sh 
ti elektr ha’m magnit ku’shine ajıratıw 
esaplaw sistemasın saylap alıwdan g’a’rezli. Esaplaw sisteması ko’rsetilmese eki ku’shke 
ajıratıw ma’niske iye bolmaydı. 
Magnit maydanının’ qozg’alıwshı zaryadlarg’a ta’sirin u’yreniwde magnit maydanının’ 
qozg’alıwshı ayırım zaryadlarg’a emes, al elektr toqlarına (bunday jag’daylarda qozg’alısqa ko’p 
sandag’ı bo’leksheler tartıladı) ta’sirin u’yreniw jolı menen a’melge asırıw qolaylıraq. Meyli toq 
kontsentratsiyası 
, zaryadı ten’ birdey bo’leksheler ta’repinen payda etiletug’ın bolsın. 
Bunday jag’dayda 
= . ko’lemindegi bo’leksheler sanı = , al magnit 
maydanındag’ı denenin’ ko’leminin’ 
elementine ta’sir etetug’ın ku’sh 
=
[ ] =
[ ]
yamasa 
=
1
[ ] . 
(116) 
A’lbette bul an’latpa toq alıp ju’riwshiler ha’r qıylı zaryadlar bolg’an ulıwma jag’day ushın da 
durıs. 
Endi dara jag’daydı karayıq. Meyli 
tog’ı kese-kesiminin’ maydanı ke ten’ ju’da’ jin’ishke 
sım arqalı o’tetug’ın bolsın. Uzınlıg’ı 
bolg’an sımnın’ kishi ushastkasın alamız ha’m usı 
ushastkag’a ta’sir etiwshi ku’shtin’ shaması bolg’an 
shamasın esaplayıq. Eger usı 
ushastkanın’ ko’lemi 
= bolsa, onda = yamasa 
= . 
(117) 
Bul an’latpada 
vektorının’ bag’ıtı toqtın’ bag’ıtı menen sa’ykes keledi. vektorı toqtın’