Elektron biznes

Bertran natijasining elektron savdodagi ahamiyati
Bertran xulosasi Bertran paradoksi deb ham ataladi. Bu shu bilan bog’liqki, narxlar raqobati nol foydaga olib keladi, bunda xatto bozorda 2 ta firma bo’lsa ham. Xuddi shunday natija 8 yoki mln sotuvchi bo’lsa ham yuzaga keladi. Amalda ko’ramizki bozorda o’z sotuvchi bo’lishiga qaraganda ko’p bo’lishi raqobatni kuchaytiradi. Bertran xulosasi bu paradoks u matematik nuqtai- nazardan to’g’ri va bizning borliqqa munosabatimizdan farq qiladi. Albatta xaqiqiy narx raqobati dunyosining ba’zi bir tomonlari Bertran tahlilida hisobga olinmagan.shuning uchun ham o’yin natijalari bilan haqiqiy, real sharoit farq qiladi. Bertran modelishga asoslanib quyidagi 3 xulosani olish mumkin:
1. Xaridor doim xam eng past narxli tovarni izlaydi, bunda sotuvchilar soni ma’lum emas.
2. Sotuvchilar o’z konkurentlaring narx o’zgarishlariga e’tibor qilmaydilar, chunki analiz sotuvchi va xaridorning o’zaro ta’sirini ko’zda tutadi, bunda oxirgi natija 1 ta bo’ladireal xayotda esa bu natija bo’lmasligi mumkin.
3. Maxsulotlar bir-xil va xaridorga ta’sir qiluvchi narsa 1 ta bo’lib, u –narxdir.
Tahlil firma markasiga bog’liqli xizmat ko’rsatishdagi farq tovarlarning mayda – chuydalari bilan farq qilishi kabi faktorlarni hisobga olmagan Bertran xulosasini o’quv maqsadlarida foydalidir. Uch xulosa bozor ideal raqobatini buzuvchi turli “ishqalanish ” larni paydo qiluvchi manbalar bo’lishi mumkin.
Elektron savdoni ko’pincha “ishqalanish “ larsiz savdo deb atashadi. (Bil Geyts ga ko’ra –“ishqalanishsiz kapitalizm”). . Bozordagi “ishqalanish” manbalrini aniqlash uchun o’tkazilgan iqtisodiy tahlildan foydalanib biz bu “ishqalanish”larni kamaytiruvchi texznologiyalarning iqtisodiy qimatligini osonroq tushunib etamiz.Buni faqat Bertran ning o’quv modelidan foydalanib qilish mumkin. Xaridorlarni tadqiq qilish va taqqoslovchi xaridlar : tovarlar qidirishga sarflarni iqtisod qilish. Agar xaridor narxlar xaqida axborotistash uchun kamroq vaqt va kuch sarf qilishni istasa va qidiruv uncha qimmat bo’lmasa, sotuvchilargaraqobat bosimi ortib ketadi. Shu bilan birga qidirish sarf xarajatlari ko’p bo’lmasa bu shuniko’rsatadiki, sotuvchilar axborot bilan yaxshi xabardor va ularga o’z raqobatchilaring narx siyosatlari bilan tanishib turishi osonroq.
Qidirish xizmatlarini analiz qilish Shopbot larning foydalanishini stimullashtiradi, lekin haqiqatda ham qidirish arzonlashadimi ?
Iqtisodiy tahlil nima berishi mumkin?
Bertran tahlilida xaridorlar doimo narxlar past bo’lgan sotuvchildarga murojaat qiladilar deb faraz qilinadi. Lekin bunday qilish uchun ular bunday sotuvchilarni topishlari kerak haqiqatda narxlarni taqqoslab tahlil qilish ko’p vaqt va kuchni olishi mumkin. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, odatda xaridorlar biror tovar yoki xizmat haqida “ umumiy tasavvur ”ga ega bo’ladilar. Ular umuman narxlarni taqqoslamaydilar, masalan ko’p magazinlar tovarlarni “o’zgarmaydigan narx ” larda taklif etadilar va agar bundan past narxli tovarni topsangiz bir narxlar farqini qaytarib beramiz deb va’da beradilar.
Ma’lum bo’lishicha narxning bunday garantiyasi xaridor uchun etarli bo’lib tovarni sotib oladilar chekni esa kassirda qoldiradilar.
Nega iste’molchilaning bir qsmi narxlarni taqqoslab ko’rmaydilar ?bu qidirishning qimmat tushishish sabablimi?
Bu savolga javob berish uchun faqat 1ta tadqiqiot o’tkazamiz. Faraz qilaylik shunday narx mavjud bo’lsin (boshqacha aytganda narxlar muvozanati mavjud bo’lsin) Barcha sotuvchilar bir-xil narxda taklif etsinlar, bunda iste’molchilarda pastroq narxdagi tovarnitopish istagi bo’lmaydi.Shuning uchun iste’molchilar hamasini o’zlari kirgan magazindan oladilar.Agar ular narxlarni taqqoslamas ekanlar sotuvchilarda ham narxlarni pasaytirish ehtiyoji tug’ilmaydi. Amalda birgina rastional narx –yakkaxokim narx bo’lib, u maksimal foyda beradi, bu narx talabiniqanoatlantiradi va bosh qa sotuvchilarni inkor qiladi. Raqobat bop narx Bertran taklif etgandek P-C bo’lmaydi. Xatto bu xulosa qidirish xarajatlariga bog’liq bo’lmagan holda to’g’rilicha qoladi. Birgina dalil shu bo’dadiki qidirish xarajati qanchalik oz bo’lsa ham mavjudligidir. AQSh da mahalliy qo’ng’iroqlar arzonturadi va qidirish xarajati -telefon orqali gaplashishga ketgan bir necha minut bo’dadi. Bizning bu holdagi xulosamiz Bertran nikiga qaraganda ham paradoksaliroqdir. Agar qidiruvga ketadigan bo’lsa, “bir-xil narx gipotezasi ”mavjud bo’lmaydi. Bu erda sotuvchilar tabaqalantirilgan narxlar o’rnatishi va xaridorlarning olishdan olo’din narxlarni taqqolslashi ehtimoli katta bo’ladi. Haqiqatda ham sotuvchi va xaridolrlar hatti-haraaktlariign tadqiqioti qidirishlarga xarajat mavjeudligini ko’rsatadi. 1980-yil Holl Varian tomonidan o’tkazilgan tadqiqiotda iste’molchilar 2 guruxga bo’linadilar :
1. Sotuvchini tavakkaliga tanlab, agar narx o’zlari kutganidan past bo’lsa sotib oluvchilar ;
2. Avval tovarlarning narxi eng arzonlarini istab topib so’ngra sotib oluvchilar
Har qanday sotuvchi birinchi xaridorlari tomonidan bo’ladigan talabning bir qismiga ega bo’ladilar, chunki bunday iste’molchilar narxlarni taqqoslamaydilar.Qisman sotuvchilar bir qton tovarlarga narxni pasaytirib savdoni boshqarishlari mumkin.Agar sotuvchi savdoni boshqarsa uning 2chi gurux xaridorlarni jalb etish imkoniyati ortadi. Ikki gurux xaridorlari bilan munosabatlarni o’yin shaklida ko’raylik. Muvozanat xolidpa va o’yinda sotuvchi vaqti –vaqti bilan tasodifiy sotuvni amalga oshiradilar. Sotuvning takrorlanishi talab xajmi, konkurentlar soni kabilarga bog’liq bo’ladi.
Narxlar kamayishining o’z –o’zidan ko’rinishi.
Keyingi vaqtldarda tadkikotchilar internet orkuali va an’anaviy usuldagi sotiladigan tovarlar narxlarnri tadkik kila boshladilar. Bunda yigilgan materiallar kuyidagi savollarga javob berishda ishlatilish mumkin : Internet raqobaati narxlarning yanada pasayishiga raqobatbardosh narxlarga olib keladimi ? Internet orkali savdo kiluvchilar narxi taklif va talabga yukori darajada mos keladimi ? Bir turdagi tovarlar sotishda ishlab chiqaruvchilar va ma’lum bir ishlab chiqaruvchiga ishonchga bo’ladimi ?
Bozordagi narxlar farqi ancha.Internetdagi narxlar masalan masalan kitob uchun urtacha 33%, kompakt-disklar uchun 25% farq kiladi.Agar xar- bir sotuvchi ulushini xisobga olgan xolda Internet narxlarini taqqoslasak narxlar har- xilligi an’anaviy savdoga nisbatan unchalik emas.
Shunday kilib, tadqiqotlar Internet yanada effektivrok ishlaydigan bozor yaratadi.
Narx pasayishiga shubxalar.
Shopbotlardan foydalanish narxning pasayishiga olib kelishiga ikkita shubxa bor.
1. Sotuvchilar o’z saytlarini blokirovka qilib Shopbot larni kiritmasligi mumkin.
2. sotuvchilar Shopbot lardan foydalanib bir-birining narxlaridan xabar dor bo’lishilari va yuqori narxlarni ushlab turishga kelishib olishlari mumkin.
Amalda Shopbot ning ko’p texnologiyalaridan ko’rinadiki, sotuvchilar o’z saytlarini blokirovka qilishlari mumkin, lekin ular bunday qilmaydilar va xatto o’zlari tadqiqotga qo’shilishlari uchun xaq to’laydilar sotuvchi nega to’lashga rozi ? Xech bir kompaniya iste’molchilardagnn o’z o’z xizmatlari uchun xaq olmaydi. Ulardan ko’pchiligi sotuvchilardan ularni qiladigan xizmatlarining taqqoslama ro’yxatga kirgani uchun xaq oladi va ko’pchilik sotuvchilar sayt bilan qidirdganda ularning talablarini ko’rsatish xaqida kelishib oladilar. Shunday qilib, “tanlash”da qatnashib sotuvchilar to’g’ridan –to’g’ri narx raqobatidan bosh tortadilar. Boshqacha aytganda Shopbot saytida ro’yxatdan o’tib sotuvchi o’zining raqobatchilariga narxnipasaytirish istagi yo’qligi xaqida signal beradi. Buning ustiga bir-birining qo’ygan narxlarini bilgan xolda, bir-birning narxsiyoatiga javob berishga va yuqoriroq narxlani saqlab turishga intilishadi. Ularning intilishlari xozirgi vaqtda narxni maxfiy ravishda tushirish juda qiyin va narxlar “urushi “ ga olib kelishi mumkinligani aytib turadi. Bertran tahliliga binoan, sotuvchilar bir- birlarining narx siyosatiga ta’sir qila olmaydilar. Xozir Bertran modelini “bir o’q” modeli deb xam atashadi. Real ishda sotuvchilarning o’zaro xarakat 1ta kelishuv kelishuv bilan to’xtamaydi. Qanday qilib sotuvchilarning o’zaro ta’sirini xisobga olgan xolda Bertran nazariyasini kengaytirish mumkin ? Elektron savdo uchun iste’molchilarga qanday axmiyatga ega bo’ladi.
Bertran sotuvchilarning narxni arzonlatishlari foyda sarf xarajati bilan tenglashishga olib keladi va sotuvchilar foyda ololmaydilar. Lekin savdogarlar biror yo’l bilan kelishib olishsa va yuqoriroq narxlarni qo’yishsa ikkalasi xam foyda oladi. Agar sotuvchilar ko’p marta o’zaro kelishi nima bo’ladi ?Extimol ular kelishilgan narxni ushlab turishi haqidagi kelishuvni buzmaslik haqida kelishib olarlar, chunki bu ularning kelasi yili oladigan foydaga ta’sir qiladi.Bu shunibildiradiki ulaning xamkorligi davom etgani ularning kelishuv natijalari ma’lum emas.
Agar sotuvchilar muntazam xamkorlik qilar ekan ular tannarxdan yuqori narxni o’rnatadilar. Lekin bunday qilish uchun ular narxnipasaytirganni jazolay olishlari kerak, buning uchun ular raqobatchilarning narxlari haqida ma’lumotga ega bo’lishlari kerak. Shopbotlar bunday imkoniyatni beradi. Shunday qilib, Shopbotlar bozor narxlari shakllanishida ishtirok etadilar :
1) Shopbot lar iste’molchilarning qidirishga ketadigan xarajatlarini kamaytirib, sotuvchilarga bosim o’tkazib ularni narxlarni kamaytirishga majbur etadilar ;
2) Shopbot lar narxlarning “ shaffofligini “ ta’minlab sotuvchilarning narxni orttirishga imkoniyatlarini rag’batlantiradilar;
Keyingi paytlarda fomulalar yordamida bir turli tovarlar bozorida narxlarning xilma –xilligini tavsiflaydigan ko’plab iqtisodiy modellar yaratildi. Eng diqqatga sazovorlaridan biri 2001-yili Maykl Bey va Jon Morgan tomonidan olib borilgan ish bo’lib, u ularning modeli muvozanat bo’lganda Shopbot lar firmalardan o’z xizmatlari uchun yuqori xaqlar olib, tovarlarga narxlar shakllantirishda qisman ishtirok etadilar.
Ikkinchi qiziqarli modelni 2002-yili Ganeshlya va Emit Pazgal lar ishlab chiqqanlar. Bunda ular Shopbot lardan va boshqa kanallardan foydalanuvchi firmalarning narx shakllantirishlariga e’tibor berganlar. Ularning modellari, kitoblar, kompakt –disklar va videokassetalar narxlari xaqidagi katta miqdordagi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan xolda yaxshi samara beradi.
Personalizastiya iqtisodi.
Bertranning raqobatga yondoshishi yanada kengaytirilishi mumkin va sotuvchilarning differenstiallangan narxlari xolatini o’rganishga imkon beradi.