Elektronika va asbobsozlik yo’nalishi 421-21 e va a guruh talabasi

kovolentboglanish deb ataladigan juft elektronli boglanish tufayli uzaro ta’sir kursatadi. Bu 
boglanishni xosil bulishida xar bir atomdan bittadan valentlik elektroni katnashadi, bu 
elektronlar atomdan ajralib chikib, kristallda mushtarak bulib koladi va uz xarakatida kuprok 
vakt kushni atomlar orasidagi fazoda yuradi. Ularning manfiy zaryadi germaniyning musbat 
ionlarini bir-biri yakinida tutib turadi. 
Germaniyning juft elektronli boglanishlari ancha mustaxkam bulib, past xaroratlarda 
uzilmaydi. SHuning uchun past xaroratda germaniy elektr tokini utkazmaydi. 
Faraz kilaylik, kimyoviy sof germaniy kristalli etarli energiyaga ega bulgan zarralar bilan 
bombardimon kilinayotgan bulsin. Bu xolda boglanish energiyasidan katta energiya olgan 
elektronlar boglanishni uzib, erkin elektronga aylanadi va uz urnidan uzoklashadi. Bunda 
atomning elektr jixatdan neytralligi buziladi va zaryadi elektronning zaryadiga teng bulgan 
musbat zaryad ortik bulib koladi. Boglanishdan chikkan elektron bir vaktda ikki atomga tegishli 
buladi. SHuning uchun bir vaktda ikki atomning kisman ionlanishi vujudga keladi. Bunda xosil 
buladigan musbat zaryad boglanishda elektron etishmasligini – boglanish etishmovchiligi 
(defekti)ni kursatadi. Uni kavak deb ataladi. 
Kavak- vakant (bush) urin boglanishdagi kushni elektron yoki ozod bulgan erkin elektron 
bilan tuldirilishi mumkin. Agar u erkin elektron xisobiga tuldirilsa, atomning elektr neytralligi 
tiklanadi. Bu jarayon rekombinatsiya deb ataladi. Agar kavak kushni boglanishdagi elektronning 
siljishi xisobiga tulsa, kuchish urnida yangi kavak vujudga keladi. 
Umuman olganda boglanishdagi elektronning boglanish defekti urniga utishi uzok vakt 
ichida yuz beradi va tartibsiz xaotik xarakatda buladi. 
Agar yarim utkazgich kristalli elektr maydoniga joylashtirilsa, boglanishni uzib chikkan 
elektronlar manbaning musbat kutbi tomon kucha boshlaydi va elektron tokini xosil kiladi. Bu 
xolda boglanish defektlarining kuchishi xam yunalganlik xarakteriga ega buladi, ya’ni kavaklar 
manbaning manfiy kutbi tomon xarakatlanadi va kavak toki vujudga keladi.
SHuni yodda tutish kerakki kavak toki elektronlar xisobiga, ya’ni boglangan 
elektronlarning bir urnidan ikkinchi urniga utishi xisobiga vujudga keladi. SHuning uchun 

---

kavaklarning kuchishi uzlukli buladi. Lekin kulaylik uchun kavaklar elektronlar kabi erkin tok 
tashuvchi deb olinib, xarakati uzluksiz deb karaladi. 
Kavak toki ion tokidan tupdan fark kiladi. CHunki ion toki xosil bulishida elektrolitda 
joylashgan atom yoki molekula bir joydan ikkinchi joyga kuchadi va ma’lum mikdordagi 
moddani olib utadi. Kavak toki xosil bulishida esa, atomlar kuchmay, uz urnida koladi. Ularda 
navbat bilan ionlashish vujudga keladi. 
SHunday kilib, kimyoviy sof yarim utkazgich kristallida elektron-kavak juftining xosil 
bulishi asosida ikki xil utkazuvchanlik – elektron va kavak utkazuvchanligi mavjud bulib, 
ularning mikdori – bir biriga tengdir. 
YArim utkazgichning elektron utkazuvchanligi n-tur utkazuvchanlik (negative – manfiy 
suzdan olingan), p-tur utkazuvchanli (positive-musbat suzudan olingan) deb ataladi. Ular 
birgalikda yarim utkazgichning xususiy utkazuvchanligi deyiladi. 
YUkorida kurib chikilgan utkazuvchanlikni xosil kilish usuli ratsional emas. CHunki 
amalda utkazuvchanlik turlaridan biri –yo elektron, yo kavak utkazuvchanligi asosiy kilib 
olinadi. Uni sof germaniy (yoki kremniy) kristalliga begona modda kushib kotishma tayyorlash 
yuli bilan amalga oshiriladi. Kiritilgan begona moddaning (aralashmaning) mikdori asosiy 
kristall mikdoriga nisbatan juda oz buladi. 
YArim utkazgichning muxim xususiyati shundan iboratki, ularda aralashmalar bulsa,