Elektrotexnika materiallari

2.17. Gazsimon dielektriklar 
Gaz holatidagi dielektriklarning normal atmosfera bosimidagi elektr 
mustahkamligi suyuq va qattiq dielektriknikiga nisbatan ancha kichikdir. Bir xil 
sharoitda bo’lgan azot va havoning elektr mustahkamligi MV/m, elegaz (‘elektr’ 
va ‘gaz’ so’zlaridan olingan)niki 7,5 MV/m bo’lgan bu qiymat qattiq 
dielektriklarda 20-500 MV/m atrofida bo’ladi. 
Gazlarning asosiy xususiyatlaridan biri razryad sodir bo’lgandan so’ng, ular 
o’zining elektr mustahkamligini qayta tiklay olishidir. Gaz bosimini oshirib, uning 
elektr mustahkamligini ancha ko’tarish mumkin. Aksariyat elektr apparatlari va 
uskunalarida, elektr uzatkichlari va podstansiyalarida asosiy izolyatsiya vazifasini 
havo bajaradi. Gazlarning elektr mustahkamlikni qayta tiklash xususiyatidan 

---

115 
havoli va elegazli uzgichlarda va boshqa yuqori kuchlanishli elektr apparatlarida 
foydalaniladi.
88
2.5-jadval 
Ayrim gazlarning asosiy xossalari 
Ko’rsatkich 
Havo 
Azot 
N
2 
Elegaz 
SF
6
 
Vodorod 
H
2 
Geliy 
He 
Neon 
Ne 
Argon 
Ar 
Molekulyar 
massasi 
28,961 28,013 
146,05 
2,016 
4,003 30,183 
3 
Qaynash 
harorati, K 
79,0 
77,4 
209,3 
20,4 
4,2 
27,2 
87,5 
Zichligi, kg/m
3
1,29 
1,25 
6,39 
0,09 
0,18 
0,9 
1,78 
Suyuqlik 
holatdagi 
zichligi, mg/m
3
0,92 
0,804 
1,91 
0,071 
0,125 
1,204 
1,4 
Issiqlik 
o’tkazish 
koeffisienti 
mVt/(M∙K) 
24,0 
24,0 
- 
166,0 
142,0 
45,5 
16,3 
Dinamik 
qovushqoqligi, 
kPa-s 
10 
18 
15 
9,5 
19 
30 
21 
- 
1,91 
3,07 
1,85 
1,12 
- 
1,83 
Dielektrik 
singdiruvchanli
gi 
1,0005
9 
1,00058 
1,00191 
1,00027 1,0007 
- 
1,0005 
Elektr texnikada qo’llaniladigan gazlarning aksariyati qutbsiz bo’ladi. Keng 
tarqalgan ayrim gazlarning asosiy xossalari quyidagi jadvalda keltirilgan. 
Gaz juda yengil va shu bilan birga juda yaxshi dielektrik xususiyatlarga
egadir. Gaz uzluksiz yuqori kuchlanish ta’sirida bo’lganida ham eskirmaydi va o’z 
xossalarini o’zgartirmaydi. Tabiatda uchraydigan va maxsus ishlab chiqarilgan 
gazlarning bir qismigina elektr texnikada qo’llaniladi. Tabiatda eng ko’p tarqalgan 
gaz holatdagi dielektriklarga havo yaqqol misol bo’la oladi. Barcha elektr uzatgich, 
uskuna va apparatlari asosan havo muhitida joylashadi. Bunda havo asosiy 
izolyatsiya vazifasini bajaradi. Azot gazining elektr mustahkamligi havoning elektr 
mustahkamligiga ega bo’ladi (2.45-rasm). 
88
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 73-bet 

---

116 
2.45-rasm. Gazsimon dielektriklarning Volt-amper harakteristikasi 
Azot gazi muhitida joylashgan materiallar ish mobaynida oksidlanmaydi. Shu 
sababli gazli kondensatorlarda havo o’rniga azot ishlatiladi (2.46-rasm). 
2.46-rasm. “E
t
/p” ni “p∙h” ga bog’liqlik grafigi (h-elektrodlar orasidagi 
masofa, p-bosim) 
Yuqori molekulali gazlar tarkibida galogen moddalar (ftor, xlor) bo’lgan 
gazlarning elektr mustahkamligidan ancha ustundir. Masalan, elegaz (SF
6
) ning 
elektr mustahkamligi havonikiga nisbatan 2,5 barobar yuqoridir. Elegaz zaharli 
bo’lmagan, kimyoviy barqaror gaz bo’lib, yuqori haroratda (800 
0
C ) ham 
parchalanmaydi. Yuqori bosim ostida bo’lgan elegaz o’z elektr mustahkamligini 
keskin oshiradi. Shu sababli, elegaz elektr energiyasining uzatish liniyalari, kabel, 
uzgich va kondensatorlarda keng qo’llaniladi. Ba’zi uglevodorodli gaz 
molekulalaridagi vodorod atomi bilan almashtirilsa, mazkur gazning (CF
4
–
teroftormetan, C
2
F
8
–geksaftoretan, C
3
F
8
–perftorpropan) elektr mustahkamligi 

---

117 
havonikiga nisbatan kamida 6 barobar ortadi. Ana shu xususiyat tarkibida ftor 
bo’lgan ba’zi suyuqlik bug’lari bilan to’yintirilgan muhitda 
2.47-rasm. Gaz elektr mustahkamligining bosimga bg’liqligi 
ham kuzatiladi (2.47-rasm). Gazning elektr mustahkamligi uning molekula
tuzilishiga bog’liq bo’ladi. Gazlarning ionlanish potensiali bir-biridan farq qiladi 
(2.6-jadval). Mazkur potensial qiymati qancha kichik bo’lsa, gazning elektr 
mustahkamligi shuncha yuqori bo’ladi va, aksincha, gazning ionlanish potensiali 
qancha yuqori bo’lsa, uning elektr mustahkamligi shuncha past bo’ladi. 
2.6- jadval 
Gaz 
H
2
N
2
O
2 
CI
2 
CO
2 
H
2
O 
Xe Kr 
Ar 
Ne 
Ke 
Ionlanish 
potensiali 
15,4 15,6 12,1 11,5 13,8 12,6 
12,1 14 15,8 21,6 24,6 
O’zgarmas harorat va tekis elektr maydonidagi gazning teshilish kuchlanishi