Elektrotexnika materiallari

1.11. Rangli metallar ishlab chiqarish 
Rangli metallardan va ularning qotishmalaridan mashinasozlik sanoatida, 
elektrotexnikada va boshqa soxalarda keng qо‘lamda foydalaniladi. Rangli 
metallarga mis, qо‘rg‘oshin, alyuminiy, qalay, nikel’, magniy, xrom, volfram, 
titan, va hokazolarni misol qilishimiz mumkin. Eng kо‘p tarqalgan rangli metall bu 
alyuminiydir. Alyuminiy samalyotsozlikda, mashinasozlikda yengil metall 
bо‘lganligi uchun qullansa, elektrotexnikada elektr tokini yaxshi о‘tkazish 
hususiyati uchun qо‘llanmoqda. Korroziyaga ham ancha chidamli, chunki uning 

---

32 
yuzasida hosil bо‘ladigan oksid parda (Al
2
O
3
) uz ostidagi qatlamni oksidalnishdan 
saqlaydi. Alyuminiy juda aktivligi sababli tabiatda sof holda uchramaydi.
23
Rangli metallarning yana bir vakili mis bо‘lib, mis ham alyuminiy singari 
korroziyabardosh, elektr tokini juda yaxshi о‘tkazadi, tabiatda murakkab 
birikmalar tarzida tog‘ jinslari tarkibida uchraydi. Tabiatda sof holda juda kam 
uchraydi. Umuman olganda rangli metallar sanoatda eng muxim hom ashyo 
hisoblanadi. 
Alyuminiy ishlab chiqarish. Asosiy alyuminiy rudalariga boksid, kaolin, 
alunit, nefelin va boshqa minerallar kiradi (1.30-rasm). 
a) b) 
1.30-rasm. Alyuminiydan tayyorlangan maxsulotlar 
Alyuminiy rudalaridan alyuminiy olish texnalogiyasini ikki turga bо‘lishi 
mumkin. 
1. Alyuminiy rudalaridan alyuminiy oksid (gil tuprok) olish. 
2. Alyuminiy oksiddan alyuminiy ajratib olish.
24
Alyuminiy rudalaridan alyuminiy oksid omilda rudaning tarkibidagi 
qushimchalarning xiliga va miqdoriga qarab, ishqoriy, kislotaviy va elektrotermik 
usullardan foydalaniladi. Lekin bularning ichida ishqoriy usul kо‘proq tarqalgan. 
Bu usul dastavval boksid tarkibidagi gigroskopik suvdan kutilishi uchun uni 
ma’lum temperaturagacha qizdirib, olingan boksid sharaviy tegirmonlarda kukun 
xoliga kelguncha maydalanadi, hosil bо‘lgan boksid kukuniga ma’lum miqdorda 
23
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 21-bet. 
24
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 32-bet 

---

33 
maydalangan oxak (SaSo
3
) va soda (Na
2
Co
3
) aralashtirib olingan aralashma 
aylanadigan barabanli maxsus pechda 900-1100
o
S temperaturagacha qizdiriladi. 
Bunda tubandagi reaksiya boradi. 
Al
2
O
3
+Na
2
CO
3
=Na
2
O·Al
2
O
3
+CO
2
natriyalyuminat. 
Fe
2
O
3
+ Na
2
CO
3
=Na
2
O·Fe
2
O
3
+CO
2
natriyferrit. 
SiO
2
+2CaCO
3
=2CaO·SiO
2
+2CO
2
kalsiyslekat. 
a) b) c) 
1.31-rasm. Alyuminiy rudalari 
Olingan massa sharaviy tegirmonda kukun qilib yaniladi, sungra metall 
baklarda 60
o
S chamasidagi temperaturali suv bilan ishlanadi (1.31-rasm). Bunda 
natriy alyuminat va natriy ferrit suvda eriydi. Kalsiy slekat va boshqa qushimchalar 
esa erimay chukadi. Olingan eritmani yana suv bilan ishlab natriy ferrit temir (ΙΙΙ)-
gidroksid tarzida chuktirib ajratiladi: 
Na
2
O·Fe
2
O
3
+4H
2
O=2Fe(OH)
3
+2NaOH temir (III) gidroksid. 
Endi eritmada Na
2
O, Al
2
O
3
bilan qisman SiO
2
koladi.Eritmadagi SiO
2
dan 
kutilish maksadida eritmaga bir oz oxak qо‘shib maxsus apparatga solinib, 130
o
S 
temperaturada 5-6 at bosimda bir necha soat ishlanadi.Bunda tubandagi reaksiyalar 
oqibatida kremniyli brikma chukmaga utadi.
25
Na
2
O·SiO
2
+Ca(OH)
2
=CaO·SiO
2
+2NaOH 
Al
2
O
3
· Na
2
O·SiO
2
+ Ca(OH)
2
=Al
2
O
3
· CaO·SiO
2
keyin eritmadan korbonat +2NaOH angidrid (Sa)
2
ni о‘tkazib ishlanadi. 
25
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 22-bet. 

---

34 
Bunda tubandagi reaksiya boradi. 
Na
2
O·Al
2
O
3
+3H
2
O+CO
2
=2Al(OH)
3
+Na
2
CO
3
Alyuminiy gidroksid chukma tarzida ajraladi.Natriy korbanat esa eritmada 
qoladi. Alyuminiy gidroksid ajratilib filtirlanadi, yuviladi va 1300
o
S gacha 
qizdiriladi. Bunda u parchalanib, alyuminiy oksid ajraladi.
26
2Al(OH)
3
=Al
2
O
3
+2H
2
O 
Alyuminiy oksiddan alyuminiy ajratib olish.Alyuminiy oksiddan alyuminiy 
maxsus vannada elektroliz yuli bilan olinadi.Bunday vannaning shemasi 
keltirilgan. Vannaning ichiga issiqlik utkazmaydigan gisht terilgan, metall 
kojuxdan iborat bо‘lib, biton fundamentiga о‘rnatilgan. Elektrolezir 
futerovkasining tubiga mis katod plitali о‘rnatilgan. Shunday qilib, vannaning 
korpusi elektrolizerning katod qо‘rilmasi bо‘lib, xizmat qiladi. Anod qurilmasi esa 
vertikal urnatilgan kumir elektroliklardan iborat bо‘lib, uning ostki qismi 
elektroletlar kriolit – AlF
3
·3NaF larga botirilgan. Anod va katod lit 930-950
o
S ga 
qiziydi. Elektrolez davrida anodning asta-syokin yonishida shtirlar uni pastga 
tomon surib turadi. Elektrolet chala suyuk anod massasi bilan tо‘ldirib turiladi. 
Elektrolez о‘zgarmas tokda olib boriladi, bunda kuchlanish 5-10V va tok kuchi 
50,000-150,000A bо‘ladi.