Elektrotexnika materiallari

(U
t
) shu gaz bosimi (p) va elektrodlararo masofaning funksiyasidir: U
t
= f(p, h). Bu 
harakteristika U ko’rinishiga ega bo’lib, Pashen qonuniga bo’ysunadi. Agar gaz 
bosimi o’zgarmas bo’lsa, uning elektr mustahkamligi elektrodlar orasidagi masofa 
qisqarishi bilan ortadi. Gaz bosimi ko’tarilsa, uning elektr mustahkamligi ham 
ortadi. Bu o’z navbatida, gaz muhitida ishlaydigan konstruksiya va apparatlarning 
hajmini kichraytirish imkonini oshiradi.
89
Gazning teshilish kuchlanishi elektr maydoni, kuchlanish turi va haroratiga 
uzviy ravishda bog’liq bo’ladi. Ko’pgina gazlarning razryad kuchlanishi atmosfera 
bosimi sharoitida Pashen qonuniga bo’ysunadi. Ushbu qonuniyat notekis elektr 
89
Bijay_Kumar Sharma., Electrical and Electronic Materials Science./ - OpenStaxCNX,/ Indiya – 2014, 54-bet. 

---

118 
maydonidagi gaz uchun ham o’rinli. Bunda teshilish kuchlanishi (U
t
) gaz bosimi 
(p), elektrod radiuslari (ichki va tashqi)ga bog’liq ravishda o’zgaradi: 
(U
t
)=f(pr,R/r). Inerty gazlar va ularning aralashmalari hamda argon bilan simob 
bog’i aralashmalarida E
t
ning qiymatlari kichik bo’ladi (2.48-rasm). 
2.48-rasm. Gaz elektr mustahkamligining haroratga bog’liqligi 
Yuqori elektr mustahkamlik elektr gazning molekulyar massasi qancha katta 
bo’lsa, E
t
qiymati shuncha yuqori bo’ladi. Masalan, C
14
P
24
birikmasining elektr 
mustahkamligi havoning elektr mustahkamligidan 10 marta yuqoridir.
90
Gaz razryad kuchlanishiga elektrod shakli, elektrodlararo masofa, elektrod 
yuzasining holati katta ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham ko’pgina tuzilmalarda 
elektrod yuzasi maxsus ishlov berib sayqallanadi va unga yoy razryadi ta’sir 
ettiriladi.
a) b) 
2.49-rasm. Nomustaqil va mustaqil gaz razryadi
91
90
T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. 76-bet 
91
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 165-bet. 

---

119 
Yoy ta’sirida ishlov berish natijasida elektrod yuzasidagi juda mayda 
chiqiqlar yemirilib kuyadi, elektrod yuzasidagi notekisliklar (mayda chiqiq, 
chuqurcha va hokazo) unga izolyatsiyali parda qoplash orqali ham bartaraf etilishi 
mumkin. Bu usul elektr mustahkamlikni 20-30% oshiradi (2.49-rasm). 
Odatda, elektr uzatish liniyalari va podstansiyalarda havo muhitida joylashgan 
elektr izolyatsiya konstruksiyalari bir jinsli bo’lmagan notekis elektr maydonini 
hosil qiladi. Qurilma elektrodlari asosan igna-tekislik, igna-igna sistemasini 
vujudga keltirgani sababli, havoning elektr mustahkamligi xuddi shu turdagi 
elektrodlar yordamida o’rganiladi (2.50-rasm).
2.50-rasm. Gazlar elektr mustahkamligining havo oralig’iga bog’liqligi
92
Elektrodlar oralig’idagi maydonni tekislash (elektrod shakli, o’lchami, soni, 
oralig’i va hokazolarni tanlab) havoning elektr mustahkamligini oshirishning 
asosiy omillaridandir. Shu sababli izolyatsiya konstruksiyasida elektr maydonini 
boshqarib, notekislikni kamaytirishga alohida ahamiyat beriladi. Izolyatsiya 
konstruksiyalarida elektr maydonini tekislash uchun maxsus ekran keng 
qo’llaniladi. 
Vakuumning elektr mustahkamligi oddiy atmosfera havosining elektr 
mustahkamligiga nisbatan yuqori bo’ladi. Uning qiymati elektrod shakli, yuzasi va 
materialiga bo’g’liq bo’ladi. Vakuumda yuqori elektr mustahkamlikka erishish 
92
Callister,William D., Materials science and engineering: an introduction, 7th ed.p.cm/ - Printed in the United 
States of America/ John Wiley & Sons, Inc.- 2007. 162-bet. 

---

120 
uchun razryad kameradagi barcha elementlar yaxshilab ishlov berib, tozalanishi va 
elektrodlar razryad ta’sirida sayqallanishi kerak. Titan qotishmasidan yasalgan 
elektroddan foydalanilganda vakuumda yuqori elektr mustaxkamlikka erishiladi. 
Energetik uskunalarda gaz elektr razryaddan so’ng o’z elektr 
mustahkamligini tez tiklash, yonmasligi, issiqlikni o’zidan yaxshi o’tkazishi, yoyni 
o’chirishi va boshqa muhim xossalarga ega bo’lishi zarur. Bu xossalar elegazda 
jamlangani uchun u aksariyat elektr texnika uskunalarida qo’llaniladi. 
Qattiq izolyatsiyaga nisbatan gaz izolyatsiyasining elektr sig’imi va 
o’tkazuvchanlikka ega bo’lganligi sababli, elektr mashinalarida havo o’rniga 
ishlatiladi. Vodorod gazi elektr mashinasining ishqalanishiga sarflanadigan 
energiya miqdorini pasaytirishi bilan birga, uning chulg’amiga qoplangan organik 
izolyatsiya materialining eskirishini cheklaydi. Vodorod gazi ana shu 
xususiyatlaridan turbogenerator va sinxron kompensatorlarda foydalaniladi. 
Ba’zi inert gazlar (neon, argon) hamda simob, yoki natriy bug’larining elektr 
mustahkamligi kichik bo’lganligi sababli, ular gaz razryad asboblarini to’latishda 
ishlatiladi. Suyuq holatga o’tgan gazlar (geliy, vodorod, azot) ning harorati juda 
past bo’ladi. Shu sababli, bundan gazlar maxsus kabellarda ishlatiladi. Suyuq 
holatdagi mazkur gazlarning dielektrik singdiruvchanligi kichik bo’lib, issiqlik
sig’imning kattaligi bilan ajralib turadi. 
Elegaz qimmatbaho bo’lganligi sababli ko’pgina elektr texnika uskunalarida 
uning azot bilan aralashmasidan foydalaniladi. Azot va elegaz birikmasining elektr 
mustrahkamligi azot gazining elektr mustahkamligidan bir-muncha yuqori bo’ladi. 
Shu bois mazkur birikma muhitida bo’lgan metall o’tkazgichning sovitilish sifati 
nisbatan yaxshilanadi. Azot va elegaz birikmasi gaz bilan to’latiladigan yuqori 
kuchlanishli elektr uskunalarida qo’llaniladi.
Gazning issiqlik sig’imi va dielektrik singdiruvchanligining kichikligi gaz 
izolyatsiyasiga ega bo’lgan yuqori kuchlanishli kabellarning moy shimdirilgan 
qog’oz izolyatsiyali kabellarga nisbatan ustunligini ta’minlaydi. Bu esa yuqori 
kuchlanishli kabel uzatish liniyalarining quvvatini keskin oshirishga kehg yo’l 
ochib beradi.

---

121 
So’nggi paytlarda elegaz bilan to’latilgan katta quvvatga ega transformatorlar 
ishlab chiqarilib, sinovdan o’tkazilmoqda. Elegaz va uning aralashmalari azotli 
kondensator ishlab chiqarishga ham tatbiq etilmoqda.