Ergasheva ozodaning jahon geografiyasi fanidan o

7 

---

 
Bundan tashqari O’rta Osiyo tog’larida yassi cho’qqi muzliklari
 
anchagina 
maydonlarni egallab yotadi. SHuni qayd qilish kerakki, muzliklarning bu turi 
hozirgi zamonda ancha kam taraqqiy etgan, buni
 
keyingi sahifalarda ko’rib 
o’tamiz, to’rtlamchi davr mobaynida ular
 
keng tarqalgan muz turlaridai biri 
bo’lgan yassi cho’qqilar muzligi
 
hozirgi davrda Markaziy Tyan’shan’ tog’larida 
dengiz sathidan
 
o’rtacha 4000-4200 metr balandlikda uchratilib, ularning 
qalinligi 150 metrgacha yetadi. Muzliklarning bu turi hosil bo’lishi uchun u joy
 
daryolar bilan kam kesilgan bo’lishi kerak. Markaziy Tyan’shan
 
tog’larida esa 
hozirgi davrda bunday sharoit mavjuddir. Bunday
 
sharoit SHarqiy Pomir 
tog’larida ham bor. Biroq, bu rayonda iqlim
 
juda quruk. SHarqiy Pomir tog’larida 
Markaziy Tyan’shan’ tog’lariga
 
nisbatan 4 marta kam yog’ingarchilik yog’adi. 
SHuning uchun
 
muzliklarning bu turi SHarqiy Pomirda taraqqiy etmagan. 
2-Rasm O‘rta osiyo tog‘laridagi muzliklar tabiatidan. 
8 

---

I.2.TOJIKISTON TOG‘LARIDAGI HOZIRGI ZAMON MUZLIKLARI. 
Tojikiston muzliklari Tojikistonning muzlik zonalari Markaziy Osiyodagi muzlik 
zonalarining yarmiga yaqini Tojikiston hududida joylashgan. Sakkiz mingdan 
ortiq muzliklar 8,5 ming kvadrat metr maydonni egallaydi. km. Tojikistonning 
togʻli hududlarida yogʻingarchilikning nisbatan koʻpligi va oʻrtacha yillik 
haroratning pastligi tufayli qishda yogʻayotgan qor yozda ham erimaydi va 
toʻplanib, qor konlari va muzliklarni hosil qiladi.Tabiiy va geografik sharoitlardagi 
sezilarli farqlar ham muzliklarning navlarini belgilaydi. Ayrim sathlarning yon 
bagʻirlaridagi qorli tekisliklar va dalalar, shuningdek, yirik muzlik zonalari bilan 
bir qatorda har xil turdagi mayda muzliklar keng tarqalgan. Muzliklarning asosiy 
qismi O'rta Osiyoning eng baland cho'qqilariga tutash hududda joylashgan: 
Kommunizm va Lenin cho'qqilari hududlari butun muzlik zonasining uchdan ikki 
qismidan ko'prog'ini egallaydi. Respublikaning g'arbiy qismida balandliklar etarli 
darajada emas, shuning uchun bu hududda yog'ingarchilik bo'lishiga qaramay, 
muzliklarning paydo bo'lish jarayoni bu erda mumkin emas. Yogʻingarchilikning 
nisbatan kam miqdori tufayli Sharqiy Pomirda ham muzliklar koʻp emas.Eng 
baland tizmalarning tutashgan joyida muzliklarning keng hududi joylashgan: 
Fanlar akademiyasi, Darvazskiy, Buyuk Pyotr, Vanchskiy va Yazgulem tizmalari. 
Shuningdek, bu hudud eng baland cho'qqilari bilan mashhur va ular orasida: 
Kommunizm cho'qqilari va Evgeniya Korjenevskaya, inqilob cho'qqisi. Inqilob 
cho'qqisining shimolida Fedchenko muzligi tushadi (uzunligi - 77 km, hajmi, 
irmoqlari bilan birga - 651,7 kv. km.). Muzlikning eng yuqori darajasi irmoqlar 
bilan birga 6480 m balandlikda joylashgan, muzning hajmi taxminan 130 kv. km. 
Ayrim joylarda muzning qalinligi 800 metrga yetadi. Shimoli-sharqda Grum-
Grjimilo muzligi (142,9 kv. km) «oqadi».Kommunizm cho'qqisi hududida, Buyuk 
Pyotr va Fanlar akademiyasi tizmalari tutashgan joyda, bir-biridan ajralib
9

---

turadigan yirik oddiy muzliklarning murakkab tizimi va Pomir platosi deb 
nomlanuvchi tog' tizmasi mavjud. Kommunizm choʻqqisidan janubi-gʻarbgacha 
Garmo muzligi (114,6 kv. km) joylashgan; shimoli-sharqida Bivachniy muzligi 
(37,1 kv. km) - Fedchenko muzligining irmog'i; choʻqqi etaklarida esa tor chuqur 
vodiyda Fortambek muzligi yotadi.Ikkinchi muhim muzlik zonasi Zaalai va 
Zulumart tizmalarining tutashgan joyida, Lenin cho'qqisi joylashgan joyda 
joylashgan. Koʻpgina muzliklar ushbu yetti minglik yon bagʻirlarida vujudga 
keladi: ularning eng yiriklari Oktyabrskiy (88,2 kv. km.), Bolshaya Saukdara (53 
kv. km) va Uysuv (49,9 kv. km.).Biroq, Tojikiston muzliklari har xil turdagi muzlik 
tuzilmalarini o'z ichiga olmaydi. Ayrim tizmalari muzlik zonalariga kirmaydi, 
ularda juda koʻp muzliklar mavjud, masalan, Rushon, Muzkoʻl, Shaxdara, Hisor, 
Zarafshon kabi muzlik tuzilmalari. Ammo ular ko'plab suv kanallarini to'ldiradi va 
Tojikistondagi 
asosiy 
tog'-muzlik 
zahiralari 
hisoblanadi.Muzliklarning 
balandlikda joylashishi bir xil emas va ham iqlim sharoitiga, ham muzlik hajmiga 
bog'liq. Qoida tariqasida, katta muzliklar kichiklarga qaraganda pastroq tushadi. 
Muzliklarning quyi chegaralarining o'rtacha balandliklari g'arbdan sharqqa 
ko'tariladi, bu esa bu yo'nalishda namlikning pasayishi bilan bog'liq. Kofirnigon 
havzasidagi muzliklar eng past (3650 m), Qorakoʻl havzasida (4860 m) ularning 
chegarasi eng balanddir.Tojikiston muzliklari respublikadagi daryolarning oqimi 
va suv rejimining shakllanishiga bevosita ta'sir qiladi, chunki muzliklar, birinchi 
navbatda, ko'plab daryolar uchun suv to'ldiruvchisi hisoblanadi; ikkinchidan, 
muzliklar tabiiy oqim regulyatori hisoblanadi. Bahor faslida erish jarayoni 
natijasida qishloq xoʻjaligi ehtiyojlari uchun suvga boʻlgan ehtiyoj ayniqsa yuqori 
boʻlganda daryolarga suv chiqariladi. Pomirda kelib chiqishi har xil (tektonik, 
toʻgʻon, muz) koʻllar mavjud. Bulardan yiriklari: Qorakoʻl,Sarkoʻl, Rangkoʻl, 
Shoʻrkoʻl, Zoʻrkoʻl, Yashilkoʻl, Sarez, Shadax va boshqa.Muzliklari. Pomir hozirgi
10

---

zamon muzliklari keng tarqalgan hudud hisoblanadi. Ularning soni 7100
dan ziyod, may-doni esa 8400 km² boʻlib, Pomirning 11% hududini egallagan. 
Pomirda bir necha yirik muzlik markazlari boʻlib, ular Fanlar Akademiyasi, Orqa 
Olay, Rushon, Shim. Alichur,Yazgʻulom, Pyotr I, Darvoz, Zulumart tizmalarida 
joylashgan. P.da qor chegarasi shim.-gʻarbda 4400 m dan, jan.-sharqda 5200–
5250 m dan oʻtadi. Gʻar-biy P.da vodiy muzliklari keng tarqalgan. Yirik vodiy 
muzliklari: Fedchenko (uz. 77,4 km, maydoni 907 km², Fanlar Akademiyasi 
tizmasida), Shim.gʻarbiy P.da — Grumm-Grjimaylo (37 km, 143 km²), Yazgʻulom 
tizmasida — Fortambek (19 km, 74,5 km²), Orqa Olay tizmasida — Geografiya 
jamiyati (24 km, 64,4 km²), Nura (13,9 km, 84,5 km²). Fanlar Akademiyasi tizmasi 
va blarda muzliklarning qalinligi 1000 m ga yetadi (Fedchenko muzligi). Pomirda 
vaqti-vaqti bilan juda tez harakat keluvchi (bir sutkada 100 m gacha) muzliklar 
(maye. Ayiq muzligi) Vanj daryosining yuqori oqimida mavjud. Sharqiy P.da 
muzlik kam, ularning uzunligi, maydoni katta emas. Pomirda muzliklarning bir 
necha turi (vodiy, daraxtsimon, turkiston, osilgan, yon bagʻir, tekis suvayirgich, 
karr, sirk)tarkib topgan. Toʻrtlamchi davrda Pomir bir necha marta muzlik bilan 
qoplangan.