Эркин иқтисодий ҳудудлар

Tavsiya etilayotgan adabiyotlar: 
1. Aндирианов В.Д. Россия: Экономический и инвестиционный потенциал. 
– M.: Экономика, 1999. – 467 с. 
2. Воловик Н.П. Международная практика создания специальных 
экономических зон. – М.: ИПЕИ, 2016. – 99 с. 
3. Зименков Р.И. Свободные экономические зоны. Уч.пос. – М.: Юнити, 
2005. – 230 с. 
4. Мотовиц Т.Г., Мотовиц Р.В. Свободные экономические зоны: 

---

314 
становление и развитие. Монография. – Хабаровск: изд-во Тихоокеан. гос. ун-
та, 2017. – 170 с. 
5. Приходко С.В., Воловик Н.П. Особие экономические зоны. – М.: ИЕПП, 
2007. – 268 с. 
6. Рыбаков С.А. Особые экономические зоны в России. Налоговые льготы 
и преимущества. / С.А.Рыбаков, Н.А.Орлова. – М.: Вершина, 2006 – 248 с. 
7. Фуршчик М.А., Шутова А.В. Особие экономические зоны: опыт и 
перспективы. – М.: Медиа Инфо Групп, 2014. – 216 с. 
8. Шаропов С.А. Свободные экономические зоны. Уч.пос. – М.: Юнити, 
2006. – 167 с. 
9. Rossiya Federatsiyasining 2005 yil 22 iyuldagi “Rossiya Federatsiyasi 
hududidagi erkin iqtisodiy zonalar to„g„risida”gi №116-FQ-sonli Qonuni. 

---

315 
11-bob. 
JAHON XO„JALIGIDA OFFSHOR HUDUDLAR 
11.1. Offshor hududlarning mazmuni, yuzaga kelish sabablari, 
turlari va ahamiyati 
Xizmat ko„rsatuvchi EIHlarning alohida shakli offshor markazlari bo„lib, u 
yerda ushbu hududda xo„jalik yuritmaydigan yuridik shaxslar (firmalar, banklar) 
registratsiyalashning 
yengillashtirilgan 
tartibidan 
va 
soliq 
imtiyozlaridan 
foydalanadilar. 
Offshor biznes g„oyasi XIX asr oxirida tug„ildi. Britaniya sudining xorijiy 
fuqarolarni soliqqa tortish to„g„risidagi qonunlariga tayangan. Dastlab bu turdagi 
biznes “portga qulay parkni” ishlatish bilan bog„liq bo„lib, keyinchalik moliya 
sohasiga va turli xil xizmatlar ko„rsatishga yo„naltirilgan. 
Yevropada “soliq hududi” ning dastlabki tarixiy misoli Shveytsariya va Italiya 
o„rtasidagi chegara chizig„ida joylashgan Campione shahri bo„lib, bu ikki mamlakatni 
bu joyga nisbatan soliq yurisdiksiyasidan voz kechganidan so„ng o„z-o„zidan paydo 
bo„ldi. 
Biroq, 
amaldagi 
offshor 
biznes 
amaliyotining 
asoslari 
britaniyalik 
huquqshunoslar, bankirlar, sug„urtachilar va kema egalari tomonidan ishlab chiqilgan 
va amalga oshirilgan. Shu sababli, asl “soliq hududlari” Buyuk Britaniyada va sobiq 
kolonial mulklarida yaratilgan. 
1945-yil sentabr, Ikkinchi jahon urushi tugaganidan so„ng, jahon iqtisodiyotida 
yangi davr boshlangan edi – qayta tiklangan industrial kapital tinchlik davrida jahon 
hamjamiyati ehtiyoji uchun zarur bo„lgan mahsulotlar sohasida o„z potensiallarini 
amalga oshira boshladi. Katta kompaniyalar xorijiy investitsiyalarni qidirib 
topishmoqdalar. 
Shu bilan birga, urushda katta zarar ko„rmagan mamlakatlar (hatto Rossiya va 
Germaniya bilan solishtirganda) hukumatlari obyektiv sabablarga ko„ra soliq 
qonunchiligini jiddiy ravishda qayta ko„rib chiqishga, soliq to„lovchilarga ularning 
xarajatlarining katta qismini joylashtirishga majbur bo„ldi. Tabiiyki, sanoat gigantlari 
o„z daromadlarining sezilarli ulushini deyarli har qanday joyga berishga tayyor emas 
edi. O„sha paytda o„n olti yil davomida jahon iqtisodiyotida muhim rol o„ynagan 
kuchlar harakatga keldi. 
Xalqaro sanoat gigantlari, yirik kompaniyalar va banklar rahbarlari soliq 
domenlarini tashkil etish g„oyasini yaratdilar. Yuqori rivojlangan iqtisodiy 
mamlakatlarga e‟tibor qaratmaslik uchun, birinchi navbatda, ular e‟tiborini 
Britaniyaning sobiq koloniyalariga qaratishdi, ular mustaqillikka erishdi, ammo tabiiy 
va intellektual resurslari yo„q edi. Tinchlik shartnomalari asosida ushbu mamlakatlar 
qonunlari soliq yukini va valyuta boshqaruvini liberallashtirishga olib keldi; katta 
sarmoya telekommunikatsiya va boshqa sohalarga investitsiya qilindi. 
Shunday qilib, yirik moliyaviy va sanoat korporatsiyalari soliq to„lamasdan 
moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishga muvaffaq bo„ldi. Boshqa tomondan, 
bojsiz va soliqqa tortilmagan hududlarni yaratish chet el kapitalining oqimini 

---

316 
kuchaytirdi Bunday hududlar xalqaro investorlar uchun jozibador bo„ldi. Ko„p sonli 
NATO harbiy bazalarini yaratishga olib keladigan sovuq to„lqin operatsiyalarining 
tezkor rivojlanishi bunday offshor hududlarning qo„liga o„tdi. Harbiy bazalarni yaratish 
zarur bo„lganligi sababli, Karib dengizi va Tinch okean havzalarining hududi vaqt 
o„tishi bilan katta miqdordagi tijoriy ahamiyatga ega ma‟lumotlar to„plangan offshor 
hududlarni himoya qilish vazifasini avtomatik ravishda amalga oshira boshlashdi. 
Shunday qilib, offshor hududlarning paydo bo„lishi tasodifiy emas edi. Bu ichki 
va tashqi obyektiv sabablarga ko„ra yuz berdi. Buning natijasida jahon amaliyotida 
offshor hududlarni yaratishga bo„lgan qiziqish va e‟tibor kuchaydi. Buning natijasida 
amaliyotga offshor tushunchasi kirib kelishi yuzaga keldi. 
“Offshor” atamasi ilk bor 1950-yillarning oxirlarida AQShda qo„llanila 
boshlangan. 
“Offshor” so„zining lug„aviy ma‟nosida “off shore” inglizcha so„z bo„lib, 
“qirg„oqdan tashqarida”, “sohildan tashqarida”, “ochiq dengizda” degan ma‟noni 
anglatadi. 
Offshor hududlar erkin savdo hududlarining bir ko„rinishi bo„lib, keng 
rivojlanish xarakteriga egaligi, investitsiyalar, kompaniyalar, xoldinglarni o„ziga jalb 
etishi bilan boshqalaridan ajralib turadi. 
Offshor hududlari EIHlarda maxsus sinfni tashkil qiladi. Ularning asosiy farqi 
shundaki, ularda ro„yxatdan o„tgan korxonalar ishlab chiqarish faoliyatini amalga 
oshirish huquqiga ega emaslar. Offshor hududlari xaridorlarni qulay pul-kredit rejimi, 
yuqori darajadagi bank va tijorat sirlari, imtiyozli soliq va tashqi savdo to„g„risidagi 
qonunlar bilan ta‟minlaydi. 
Offshar hududda imtiyozli faoliyat yuritish, shuningdek, valyuta cheklovlari 
yo„qligi, foydani erkin eksport qilish, chet ellik investorlar uchun bojxona to„lovlari 
va to„lovlarning yo„qligi, ustav kapitalining past darajasi bilan belgilanadi. 
Offshor biznes rejimida yana bir yetakchi belgisi – mamlakat hududida offshor 
kompaniyani tashkil etishda tijoriy faoliyatni taqiqlash. 
Offshor hudud – qonunchilikda bunday davlatdan tashqarida biznesni amalga 
oshirish uchun mo„ljallangan nolinchi yoki nolinchi soliq rejimida bo„lgan 
kompaniyalarni ro„yxatga olish imkoniyati nazarda tutilgan hudud. 
Dunyodagi offshor hududlarning umumiy soni shartli ravishda aniqlanishi 
mumkin, chunki, har yili ularning ba‟zilari yo„qolib ketadi, boshqalari paydo bo„ladi. 
Mutaxassislarning fikricha, bugungi kunda offshor kompaniyalar uzoq vaqt davomida 
mavjud bo„lgan qariyb oltmish turg„un va integratsiya offshor markazlari mavjud. 
Offshorning jozibadorligida muhim omil – bu rejimning barqarorligi. Odatda, 
offshor kompaniya ro„yxatdan o„tgan sanadan boshlab 15-25 yil mobaynida, offshor 
zonada salbiy o„zgarishlarga qarshi investorga kafolat beriladi. Bir qator juda muhim 
ijobiy omillarga qaramay, offshor zonalarga ba‟zi kamchiliklar mavjud. Bir qator 
rivojlangan mamlakatlar (AQSh va Yevropa Ittifoqi) bojxona va soliq xizmatlari 
offshor hududlardan firmalar ishtirokida tuzilgan bitimlarni muntazam tekshirishadi. 
Boshqa salbiy omil – offshor kompaniyalarning davlat organlari tomonidan 
ishonchsizligini ko„rsatishi. Shuningdek, kredit olish va biznes sheriklarini topishda 
qiyinchiliklarga duch kelmoqda. O„z hududida offshor hududlarni yaratadigan 

---

317 
mamlakatlar uchun qo„shimcha foyda xorijiy sarmoyalarni jalb qilish, daromadlarni 
oshirish, yangi ish joylarini yaratishdir, bu esa, umuman olganda, milliy 
iqtisodiyotning rivojlanishiga yordam beradi
98
. 
Jahon amaliyotida offshor hududlarning quyidagi turlari amal qiladi: 
1. Klassik offshor hududlar. Bu hududlarda korxonalar soliqlar va moliyaviy 
hisobotlardan ozod etilgan bo„ladi.
2. Soliq yuki past bo„lgan offshor hududlar. 
3. Korxonalarni ro„yxatdan o„tkazish, biznesni yuritish va soliq to„lovi bo„yicha 
ayrim imtiyozlarga ega offshor hududlar. 
Klassik offshor hududlar va soliq yuki past bo„lgan offshor hududlarga 
investorlar va tadbirkorlar intilishi nisbatan kuchli hisoblanadi, biroq, klassik offshor 
hududlar ular ichida eng jozibalisi hisoblanadi. 
Masalan, klassik offshor hududlarga Bagama, Panama, Virgin orollari va boshqa 
offshor zonalarni misol qilib keltirish mumkin. 
Quyida eng rivojlangan offshor hududlar va ular tarkibidagi klassik offshor 
hududlar to„g„risidagi ma‟lumotlar keltirilgan: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Izoh: (OFF) – bu belgi bilan klassik offshor hududlar belgilangan. 
Soliq yuki past bo„lgan offshor hududlarga Vengriya, Kipr va shu kabi offshor 
hududlarni misol qilib keltirish mumkin. 
98
http://deduhova.ru/blog/wp-content/uploads/2016/07/Offshors2.jpg 
Avstriya 
Angliya (OFF) 
Bagam orollari (OFF) 
Beliz (OFF) 
Belgiya 
Britanskie Virginskie ostrova (OFF) 
Buyuk Britaniya 
Vengriya 
Germaniya 
Gibraltar 
Gollandiya 
Gonkong
Daniya 
Dominika (OFF) 
Irlandiya 
Kipr 
Latviya 
Lixtenshteyn 
Lyuksemburg 
Mavrikiy (OFF) 
Madeyra 
Malta 
Marshall orollari 
Yangi Zelandiya 
OAE  
Ostrov Djersi (OFF) 
Ostrov Men (OFF) 
Ostrov Nevis (OFF) 
Terks i Kaykos oroli (OFF) 
Panama (OFF) 
Samoa (OFF) 
Seyshel oroli (OFF) 
Shveytsariya 
Urugvay 
Estoniya 

---

318 
Offshor hududda ro„yxatga olingan, soliq va boshqa imtiyozlar olishga nomzod 
bo„lgan kompaniyalarga qo„yiladigan asosiy talab – offshor markaz joylashgan 
davlatning rezidenti bo„lmaslik va bu davlat hududida daromad olmaslikdir. Soliq 
gavanlarining offshor hududlardan farqi shundaki, u yerda barcha firmalar (xorijiy 
firmalar ham, mahalliy firmalar ham) faoliyatning barcha turlari yoki ba‟zi turlari 
bilan shug„ullanishda imtiyozlarga ega bo„ladilar. Hozirgi paytda jahonda 300 dan 
ortiq offshor markazlar mavjud. Ulardan 70 tasi soliq gavanlari hisoblanadi. 
Offshor hududlari offshor kompaniyalarning ma‟muriy sharoitlarida, talablarga 
javob berishda, soliqlarga va boshqalarga juda katta ta‟sir ko„rsatishi mumkin. 
Shuning uchun, offshor kompaniya tomonidan offshor hududi ro„yxatga olish uchun, 
muayyan turdagi biznes uchun, alohida offshor sxemasi uchun va ba‟zan, muayyan 
moliyaviy operatsiyalar uchun tanlangan. 
Offshor hududni tashkil etgan davlat uchun offshor hududlarning qiymati juda 
katta. Davlatlar boshqa mamlakatlarning aholisi tomonidan qo„shimcha moliyaviy 
daromad olishadi, ya‟ni aslida ular hech qanday foyda keltirmaydi, chunki, offshor 
tuzilmalar o„z faoliyatini xorijiy manbalardan moliyalashtiradi, chet elda ishlaydilar, 
biroq, ayni paytda ular kapitalini offshor yurisdiktsiyalarga jamlaydi, kichik hajmda 
bo„lishiga qaramasdan, ichki infratuzilmani rivojlantirish, aholi bandligini ta‟minlash, 
offshor hudud iqtisodiyoti rivojiga ta‟sir ko„rsatishga qodir hamda o„z biznesini 
rivojlantirish va himoyalashga erishadilar.