Etiket kásip ruwxıylıǵınıń sırtqı mazmunı sıpatında

2. Issheńlik etiketiniń tiykarǵı elementleri.
Sálemlesiw – álpayımlılıqtı kórsetiwdiń birinshisi. Haq niyetlilikti saqlaǵan halda sálemlesiwdi ańlatıwdıń reń-báreń túrlerin qollanıw imkaniyatı tilimizde orın alǵan. «Qayırlı tań», «Qayırlı kesh», «Assalawma áleykum», «Sálem», «Qalay», «Harma» hám t.b. Olardıń qollanıw shárayatları hár qıylı. Bazıların tek doslar, jaqınlar ortasında qollanǵan maqul. Issheń ortalıqta, tanıs emes adamlar arasında bulardı isletiw tárbiyadaǵı kemshilikti kórsetedi.
«Qayırlı tań» dep aytıw saat 12.00 ge shekem qabıl etilgen, «Qayırlı kún» - saat 12.00 -18.00 aralıǵında aytıladı, «Qayırlı kesh» - saat 18.00 den keyin. Bul sálemlesiw túrlerin lawazımı ózińnen joqarı shaxslarǵa baǵdarlaw usınıs etilmeydi, biraq olar ózleriniń qol astındaǵılarǵa usılay múrájaat etiwleri múmkin. Eń rásmiy sálemlesiw: «Assalawma áleykum», xoshlasıw: «Kóriskenshe (saw bolıń)».
Etiket qaǵıydaları tanıslardı kún dawamında bir neshe ret ushırata otırıp, udayına sálemlesiwdi usınıs etedi. Eger álpayım sózler tawsılıp qalsa, onda kúlimsirew kerek, biraq adamdı sezbegendey bolıp kórsetpew kerek. «Sıpayılıq kóz-qarasınan duzın kem qılǵannan kóre, duzın basım qılǵan jaqsıraq», - degen edi ispan jazıwshısı Servantes.
Etiket talapları keypiyatqa, psixologiyalıq halatqa qaramastan orınlanadı. Mısalı, keskin múnásibetlerge qaramastan, adamlar korrektli álpayımlıq penen sálemlesedi. Jas jigit hayal-qızlarǵa, ózinen jası hám jaǵdayı boyınsha úlken er adamlarǵa birinshi bolıp sálem beredi. Biraq olar birinshi bolıp qolın uzatadı.
Shashtárezxanaǵa, vagon kupesine, teatr lojasına kirgenler, erkek yaki hayal bolıwına qaramastan, birinshi bolıp sálemlesedi. Statusları teń bolǵan adamlar ushırasqanda, olardıń jaqsı tárbiyalanǵanı birinshi bolıp sálemlesedi.
Eki jup (hayal-qızlar erkeklerdiń oń tárepinde) ushırasqanda birinshi bolıp hayallar, keyninen hayallar – erkekler menen, al keyingi gezekte – erkekler óz-ara sálemlesedi.
Sálemleskende bas kiyimdi (shlyapa, furajka, kepka) sheshiw ritualı saqlanıp qaladı. Óziniń júzin kórsetken adam júzin jasırǵan adamǵa qaraǵanda dostana tásir qaldıradı. Bunda qısqı bas kiyimdi, trikotaj shapkanı sheshiw qabıl etilmegen. Eger dawıslap sálemlesiw maqsetke muwapıq bolmasa (adamlar ortasındaǵı úlken aralıq hám t.b.), onda tájimler menen almasadı.
Tájim – bul tek ǵana bastı iyzew emes. Tájim qılǵanda bas iyik halatda 1-2 sekund irkiledi. Tájim rásmiy, álpayım, jaǵımpaz, tákappar, suwıq, jıllı, húrmetke tolı, kórkem, tereń bolıwı múmkin.
Biziń elde erkekler bir-biri menen qol alısıp sálemlesedi. Bunda stol ústinen bir-birine qol sozbaydı (rásmiy shárayatda bolıwı múmkin). Sálemlesiw ushın stoldıń artınan shıǵıw kerek. Islam erkek penen hayaldıń ushırasıwında qol alısıwdı xoshlamaydı. Qubla-Shıǵıs Aziya ellerinde qol berip sálemlesiw qabıl etilmegen. Otırǵan er adam hayal-qızlar kirip kelgende, ornınan turıp sálemlesiwi, oǵan otırıwdı usınıs etiwi kerek.
Miymanǵa kelgende, birinshi gezekte, úy iyeleri menen sálemlesedi, al onnan keyin miymanlar menen, eger olar kóp bolsa, onda hámmege bir tájim etiledi yaki hámmege birden «Assalawma áleykum» deydi. Eger miymanlar az bolsa, olardıń hár biri menen sálemlesiledi. Solay etip, álpayımlıq talaplarına kóre, birinshi bolıp er adam – hayal-qızlarǵa; jası kishi – jası úlkenge; júrip baratırǵan – turǵanǵa; keshigip atırǵan – kútip turǵanǵa, imaratqa kiriwshi – onıń ishindegilerge sálem beredi.
Házirgi kúnde sálemlesiw baylanıs ornatıw, tanısıw ushın xızmet etedi. Burınları tek ǵana aldın tanıstırılǵan adamlar menen sálemlesiletuǵın edi. Tanıstırıw. Birew menen tanısıw yaki birewdi tanıstırıw ushın ózińdi yamasa sol adamdı tanıstırıw kerek. Etiket qaǵıydaları qashan hám qalayınsha tanıstırıw ushın usınıw zárúrligin belgilep beredi.
Orta ásirlerdegi Yaponiya menen sawda qatnasıqları qalay ornatılǵanlıǵın esleyik, ol belgili Meydzi dáwirine shekem dúnyanıń basqa elleri ushın jabıq edi. Kún shıǵıs eline kelgen kommersant, sawdager issheń baylanıslar ornatıw ushın imperatorǵa tanıstırılatuǵın edi. Tanıstırıw procedurası sonshelli kemsitiwshi edi, onı hár qanday shet elli miyman epley almaytuǵın edi. Shet elli adam qabıllawxana esiginen baslap ózi ushın belgilengen orınǵa shekem dizerlep barıwı kerek edi, al qabıllaw tamamlanǵannan keyin, tap sonday etip, shayanday keynine qarap dizerlep júrip, óz ornın tárk etip, esiktin artına jasırınıwı kerek edi.
Etiket qaǵıydalarına kóre, erkek adamdı hayal adamǵa, jası kishini – jası úlkenge, boydaqtı – úylengenge, ierarxiya boyınsha pástegini – joqarıdaǵısına tanıstıradı. Lektordı yamasa artistti shártli túrde shólkemlestiriwshiler tanıstıradı. Jańa xızmetkerdi basshı tanıstıradı, biraq, eger ol qanday da bir sebeplerge kóre bunı isley almasa, xızmetker ózin tanıstırıw kerek, bunda óziniń lawazımın, familiyasın, ismin, atasınıń ismin aytıwı kerek.
Házirgi waqıtta isbilermen hayal dáldalsız da ózin tanıstırıwı múmkin. Qızlardı qartayǵan er adamǵa tanıstıradı. Qonaqlardı úy biykesi, úy iyesi yamasa ilaj shólkemlestiriwshileri tanıstıradı. Kesh kelgenlerdi erte kelgenlerge tanıstıradı. Biraq, kimniń qashan keliwine qaramastan, jas adamlardı hár qashan jası úlkenlerge tanıstıradı.
Qalay tanıstırıw kerek? Hár kim jınısına, jasına qaramastan ózi tańlawı múmkin. Tanıstırıwdıń izbe-izligi boyınsha eki usınıs bar: erkek adamnıń familiyasın hayal adamǵa aytadı, onnan keyin hayal adamnıń familiyasın; jasıraǵınıń familiyasın aytadı, keyin – jası úlkeniniń. Tanısıp atırǵanda jańa tanısınıń atın aytıp, «Qayırlı kún» dew ádetiy jaǵday. Jası hám xızmet jaǵdayı boyınsha jaqın bir jınıstaǵı adamlardı tanıstırıp atırǵan adam, kimdi kimge tanıstırıp atırǵanına dıqqattı awdarmastan, «Húrmetli kásiplesler, márhamat, tanısıń» degen formulirovkadan paydalanıwı múmkin.
Bir-birine usınılǵannan keyin tanısıwdı tastıyıqlaw ushın, ádette bir neshe sıpayı ulıwmalıq gápler menen almasıw yamasa qısqa waqıt sáwbetlesiw qabıl etilgen. Baslama bunda hayal adamǵa yamasa bir qansha joqarı lawazımdaǵı adamǵa, yaǵnıy kimge tanıstırılǵan bolsa, soǵan tiyisli. Kóplegen ellerde titullarǵa ayrıqsha itibar qaratıladı. Bul tarawdaǵı xalıqaralıq etiket bir qansha ápiwayılastırıladı. Tek protokol xarakterine iye ceremoniallarda ǵana qatnasıp atırǵanlardı tanıstırǵanda tolıq titulı aytıladı.
Qarım-qatnasıqtıń baslaması múrájaat bolıp tabıladı. Ol sáwbetlesine atı, ákesiniń atı, familiyası, lawazım yamasa kásiplik belgileri boyınsha júzleniwden baslanadı. Bul álpayımlıqtıń, insanǵa húrmet kórsetiwdiń ápiwayı ańlatpası. Tanısıw, sáwbetlesiw múrájaattan baslanadı. Zamanagóy etiket kóz-qarasınan múrájaat formasın tańlaw bir neshe shárayatlarǵa baylanıslı. «Siz» dep biytanıslarǵa, kem tanıslarǵa hám húrmetli adamlarǵa rásmiy hám narásmiy jaǵdaylarda aytıladı. Rásmiy qarım-qatnasıq shárayatında hátteki jaqın, jaqsı tanıs adamlar arasında da «Siz» dep múnájaat etiw qabıl etilgen. Jas jigit ózinen jası úlkendi birinshi bolıp «Sen» dep atawı múmkin emes, eger jası úlken adam ózin «Sen» dep shaqırıwdı usınıs etpese. Eń áhmiyetlisi, «Sen» dep múrájaat etiw issheń tarawda yamasa shaxsiy ómirde tańılmasa boldı.
Baslıq adam óz qol astındaǵılardı «Sen» dep shaqırmawı kerek, óytkeni bul qáwenderlik «sen» bolıp qabıl etiledi. Qol astındaǵılar baslıqqa jaqınlıq yamasa tuwısqanshılıq dárejesine qaramastan «Siz» dep múrájaat etiwi kerek. Isimsiz múrájaat – rásmiy múrájaat: qol astındaǵı yaki baslıq bolsın, jámiyetlik transporttaǵı qońsı yaki jolawshı bolsın. Ismi-sháripi menen múrájaat etiw – bul shaxsqa múrájaat etiw. Ismi, sháripin ayta otırıp, insanıy qádir-qımbatqa húrmet, ruwxıy jaqınlıqtı kórsetedi. Bunday múrájaat adamnıń mádeniyatı haqqında sóz etedi hám onıń názik, tárbiyalı, taktli adam sıpatındaǵı abıroyın jaratadı. Bul pazıyletler dáslep tárbiyalanadı, al sońınan ádetke aynaladı.
Issheń qarım-qatnasıqlarda isbilermen adam subordinaciyanı (xızmet babında kishiniń úlkenge boysınıwın) saqlaydı. Ol qatar boysınıw tuwralı esten shıǵarmaydı hám ózinen tómen turıwshı basshınıń abıroyına zıyan jetkizbew ushın ayrıqsha zárúrlik bolmasa, onı shetlep ótip buyrıq bermeydi.
Shaxsiy simpatiya hám antipatiyalarına qaramastan, basshı barlıq xızmetkerlerge birdey hám turaqlı múnásibette bolıwı kerek. Qarım-qatnasıqlarda ádepsizlikke jol qoymaw ushın qol astındaǵılarǵa shaxsiy iltimaslar menen artıqsha múrájaat etpeydi. Basshınıń hádden tısqarı qol jeterligi ashna-aǵaynigershilikke, turpayılıqqa alıp keledi. Xızmetten tısqarı (teatrda, restoranda, dem alısta hám t.b.) subordinaciyanı saqlaw kúlkili.
Vizit kartochkaları – bul onı usınıwshı yaki rásmiy tanısıwda, kimdidur barıp kóriwde taslap ketiwshi shaxstıń ismi-sháripi, familiyası, xızmet jaǵdayı, mánzili, telefonı hám basqa da maǵlıwmatlar kórsetilgen kartochka. Vizit kartochkaları bir neshe túrge iye: standart; arnawlı yaki wákillikli maqsetler ushın; narásmiy qarım-qatnasıq ushın (shańaraqlıq); shólkem (firma) kartochkası hám t.b.
Rawajlanǵan bazar ekonomikasına iye ellerde vizit kartochkaları zamanagóy issheńlik etiketinde áhmiyetli rol` oynaydı. Kópshilik jaǵdaylarda ol shaxstı tastıyıqlawshı gúwalıq ornın basıwı múmkin. Haqıyqıy vizit kartochkasınıń proobrazı XVI ásirde payda boldı. Italiyanıń Paduya universitetinde (XIII ásirde tiykar salınǵan) oqıp atırǵan german studentleri dem alısqa úylerine keter aldında óz professorlarına vizit (sapar) qılatuǵın hám dostana múnásibetleriniń belgisi sıpatında olarǵa familiyalıq gerbi súwretlengen reńli miniatyuralardı qaldırǵan. Vizityor olarda óz qolları menen ózleriniń atın, sáneni jazatuǵın bolǵan. Eń dáslepki kartochka 1731-jıl menen belgilengen (Florenciya).
Keyin ala gravirovkalanǵan kartochkalar, rel`efli, litografiyalıq kartochkalar payda bolǵan. Tipografiya usılında vizit kartochkalar XX ásirdiń basında tayarlana baslandı. Vizit kartochkaları 40x70 den 70x100 mmge shekemgi ólshemdegi kartonnıń juqa, iyiliwsheń beti bolıp tabıladı. Rossiyada vizit kartochkaları eki tárepleme tekstler menen tarqalǵan: bir tárepinde rus tilindegi, ekinshi tárepinde shet tildegi tekst penen. Protokol talaplarına saykes, bul onsha durıs emes, óytkeni vizit kartochkasınıń artqı tárepinde jazıwlar, belgiler qaldırıw qabıl etilgen. Xalıqaralıq ámeliyatta eki vizitkaǵa iye bolıw orın alǵan: birewi ana tilinde, ekinshisi – shet tilde. Kartochkanıń reńi – aq. Vizit kartochkaların paydalanıwdıń tiykarǵı maqsetleri:
- óziniń bar ekenligi haqqında xabar beriw. Adresatqa jumsaq formada qızıǵıwshılıq kórsetiw;
- ózi hám óz firması tuwralı tanısıw paytında qosımsha informaciyanı xabarlaw;
- baylanıs ornatıw: bayramlar hám waqıyalar menen qutlıqlaw; minnetdarshılıq bildiriw; sawǵanı, suvenirdi, gúllerdi gúzetip barıw; kewil bildiriw.
Vizit kartochkalarında jazıwlar sheptegi tómengi múyeshte ápiwayı qálem menen úshinshi bette jazıladı. Mısalı, «Jańa jıl qutlıqlawı ushın minnetdarshılıq bildiredi», «… sebepli kewil bildiredi». Vizit kartochkaları menen tanısqan waqıtta, sonday-aq vizit penen barǵanda almasadı. Shaxsan ózi alıp kelip bergen vizit kartochkası – ayrıqsha húrmet belgisi. Bunda onıń oń tárepin eni boylap qayıradı. Jiberilgen vizit kartochkalarınıń sheti qayırılmaydı. Alıp kelip berilgen kartochkalarǵa saat ishinde juwap qaytarıladı, pochta arqalı alınǵanlarına da tap sonday. Tanısıw paytında usınadı, birinshi bolıp vizit kartochkasın miyman, yaǵnıy ofiske kelgen adam usınadı yamasa kimniń dárejesi tómen bolsa sol usınadı, al lawazımlar teń bolǵan jaǵdayda – jası kishisi. Eger lawazım hám jası derlik birdey bolǵan jaǵdayda, kim álpayımıraq bolsa, sol birinshi bolıp usınadı.
Shet elge saparǵa shıqqanda vizit kartochkaların birinshi bolıp mezbanlar usınadı. Buǵan koreecler menen yaponlar qatań ámel kıladı. Vizit kartochkasın alǵan waqıtta onıń iyesiniń familiyası dawıslap oqıladı, bul nadurıs aytıwdan saqlanıw maqsetinde islenedi. Vizit kartochkasın berip atırǵanda óz familiyasın aytıw hám jeńil tájimler menen almasıw qabıl etilgen. Jaqın SHıǵıs elleri wákillerine vizit kartochkaların tek oń qol menen, al YAponiya hám basqa aziyalıq mámleketlerde qos qollap beriw qabıl etilgen. Vizit kartochkaları oń qol menen yaki qos qollap qabıllap alınadı. Vizit kartochkaları menen almasıw qabıl etilgen. Eger vizit kartochkaların dárhal beriw imkaniyatı bolmasa, bunı 24 saat dawamında islew múmkin. Mirátnama yaki qutlıqlawlarǵa vizit kartochkaları menen juwap beriw qabıl etilgen. Onda jazılǵan tekst májbúriy qısqa. Bunnan usınıslar, sálemlesiw hám qısqa xabarlar ushın paydalanıladı. Vizit kartochkasında tema jazılmaydı, imza qoyılmaydı. Hayal adamǵa tanıstırılǵannan keyin er adam bir hápte dawamında oǵan hám onıń erine, oǵan tanıstırılmaǵan bolsa da, óziniń vizit kartochkasın jiberiwi kerek. Hayal adam hesh qashan óziniń vizit kartochkasın boydaq erkektiń úyinde qaldırmaydı.
Mánzil ózgergende jańa vizit kartochka eskisi menen birge pochta arqalı óziniń tanıslarına jiberiledi. Isbilermen adamǵa óziniń qasında onlaǵan vizit kartochkasın alıp júriw usınıs etiledi. Ulıwmalıq qabıl etilgen xalıqaralıq normalarǵa sáykes túrde vizit kartochkasınıń bolıwı issheń qarımqatnasqa járdem beredi. Issheń sawǵalar hám suvenirler. Sawǵa beriw – iskusstvo, adamnıń ishki mádeniyatınıń kórinis tabıwı. Sawǵa adamǵa jaqsı múnásibettiń ańlatılıwı bolıp tabıladı. Qalada, firmada, úyde bolǵanlıǵı haqqında estelik sıpatında miymanlarǵa hár qıylı predmetler, kórkem buyımlar – suvenirler inam etedi. Ádette olarda firmanıń embleması, belgisi hám t.b. boladı. Birinshi ushırasıw waqtında sawǵalardı mezbanlar beredi, miymanlar emes. Sonlıqtan sawǵa kelgen sırt elli miymanǵa onıń húrmetli klient sıpatında qaralatuǵınlıǵınıń hám uzaq múddetli issheńlik qatnasıqlar kózde tutılatuǵınlıǵınıń belgisi sıpatında beriledi. Keyingi ushırasıwlarda sawǵalar menen almasıw minnetli bolıp tabıladı.
Sawǵalardı qatań ráwishte ranglerge qarap beriw kerek. Subordinaciyanıń buzılıwına aziyalıq ellerdiń wákilleri kútá sezimtal boladı. Sawǵalardıń tákirarlanıwı etikettiń salmaqlı buzılıwı bolıp tabıladı. Eń hámmebap sawǵa gúller bolıp tabıladı. Biraq Hindistanda olar sawǵa sıpatında qabıl etilmeydi. Jiberilip atırǵan buketke yamasa sebetke vizit kartochkasın salıw lazım. Er adamlarǵa yubileyden tısqarı gúl sawǵa qılınbaydı. Úylengen erkek qızǵa, al hayallar – erkekke gúl sawǵa etpeydi. bunda Germaniyada aq hám sarı gúller sawǵa qılınbaytuǵınlıǵı este tutıladı. Yaponiyada xrizantemalar imperator taxtı rámzi esaplanadı. Olardı tek imperator shańaraǵı aǵzaları sawǵa etiwi múmkin, al Franciyada xrizantemalar qayǵı-hásiret gúlleri esaplanadı. Norvegiyada gúllerdiń jup sanın sawǵa qılıw qabıl etilgen. Yaponlar ushın tórt sanı ólimge jetekleytuǵın qáwipke iye, sonlıqtan olarǵa tórt danadan ibarat hesh nárse sawǵa qılınbaydı.
Hesh kimge hesh jerde ikonalardı, marjandı, qol oramalların, saatlardı, aynalardı, pıshaqlardı sawǵa etiw kerek emes. Rossiyada matryoshka hám samovarlardı sawǵa qılıw usınıs etilmeydi. Olardı udayına sawǵa kıladı, sonıń ushın olar derlik hár bir shet elli miymanda bar. Franciyada hayal-qızlarǵa duxi sawǵa qılıw qabıl etilmegen, óytkeni bul kútá pinhamı múnásibetlerdi ańlatadı. Hindistanlı miymanlarǵa qara mal terisinen islengen buyımlar sawǵa qılınbaydı, óytkeni sıyır olarda muqaddes haywan esaplanadı. Erkek adamǵa galstuk sawǵa qılınbaydı, onı erkek ózi tańlaydı. Sawǵalardı takt penen qabıllaw kerek. Sawǵanı alǵannan keyin sulıw oram ushın minnetdarshılıq bildiriw kerek. Keyin oramdı ashıp, taǵı bir mártebe jaǵımlı sawǵa ushın minnetdarshılıq bildiriw kerek.