«etnomadaniyat»

2-masalaning  bayoni.  Prezidentimiz  I.A.Karimov  O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy 
Majlisi 1X-sessiyasida: «Sir emaski, har qaysi davlat, har qaysi millat nafaqat er osti va er 
usti tabiiy boyliklari bilan, harbiy qudrati va ishlab chiqarish salohiyati bilan, balki birinchi 
navbatda  o‘zining  yuksak  madaniyati  va  ma’naviyati  bilan  kuchlidir»  –  deb  takidlaydi. 
(Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori, T., 1997 y.) 
Shunday ekan, hozirgi mustaqillik davrining dastlabki bosqichlarida yoshlar tarbiyasi 
hamda  milliy  kadrlar  tayyorlash  ishida  xalq  pedagogikasining  ilmiy-tarixiy  manbaalaridan 

 
162 
unumli  foydalanish,  uning  jamiyatimiz  hayotida  tutgan  o‘rni,  uning  umummilliylik  va 
milliylik kasb etishi dolzarb muammolardan biri ekanligini to‘la tushunib etish vaqti keldi, 
desak hech ham mubolag‘a bo‘lmaydi. 
Xalq pedagogikasining ijodkori va shu asosda avlod-ajdodlarimizni barkamol kishilar 
qilib tarbiyalab kelgan birinchi va to‘ng‘ich pedagog-o‘qituvchi - xalqdir. 
Ma’lumki,  millat  o‘z  tarixini unutsa,  uning  milliy pedagogikasi ham  o‘z  zaminidan 
ajrab  qoladi.  Agarda  biz  xalq  pedagogikasi  asoslaridan  baxramand  bo‘lmasak,  natijada, 
yoshlarimiz  o‘rtasida  turli  ko‘rinishdagi  axloqsizlik,  jinoyat,  ma’naviy  qashshoqliklar  avj 
olishi,  jamiyatimiz  uchun  ma’naviy  tahdidlar  kuchayishi  mumkin  bo‘lib  keladi.  Shunday 
ekan  bu  mumtoz  xalq  ijodini  chuqur  o‘rganish  birlamchi  bo‘libgina  qolmay,  balki  uni  
insoniy burch deb tushunishimiz kerak. 
Xalq  pedagogikasining  asoslanish  davrlari  shu  xalq  paydo  bo‘lgan  davrlardan 
boshlangan bo‘lib uning qamrovi nihoyatda keng, bag‘oyat serqirra va shu bilan birga juda 
xam serjilodir. 
Xalq  pedagogikasi  xalqimizning  ijtimoiy  va  maishiy-axloqiy  hayotining  barcha 
tomonlarini  –  xalq  donishmandligi  va  odobnomasini,  xalq  og‘zaki  ijodi,  qadrshunosligi, 
udumshunosligi  va  marosimshunosligining  etakchi  yo‘nalishlarini,  shu  bilan  birga  diniy-
axloqiy  ta’limotni  ham  qamrab  oladi.  Bu  pedagogika  xalqimizning  asrlar  davomida 
to‘plagan  boy  tajribalarini,  ijtimoiy-siyosiy,  axloqiy,  falsafiy,  ma’rifiy,  estetik,  ma’naviy 
hamda jismoniy etuklik borasidagi qarashlarini, tajriba-xulosalarini bag‘oyat teran va lo‘nda 
qilib  donishmandnoma  tarzida  ifodalab  kelgan.  Ma’lumki,  xalqning  pedagogik  qarashlari 
uzoq asrlar davomida yozma shaklda etib kelmay, balki asosan xalq og‘zaki ijodiga kiruvchi 
turli  janrlardagi  asarlar,  elshunoslik,  qadrshunoslik,  udumshunosliklar  qatida  saqlab 
qolingan hamda  Qur’onu Karim va payg‘ambarimizning Hadislarida o‘z ifodasini topgan. 
Demak, xalq pedagogikasi hozirgacha yashovchanligi asosan og‘zaki tarzda bo‘lib, u har bir 
avlod  unga  o‘z  tajribasini,  qarashlarini,  fazilatlarini  qo‘shgan  holda  bizgacha  etib  kelgan. 
Bugungi kunda esa bizning oldimizda shu uzoq asrlar davomida ta’lim-tarbiya qo‘llanmasi, 
vositasi  bo‘lib  kelgan  xalqimizning  pedagogik  qarashlarini  to‘plash,  o‘rganish,  uni 
rivojlantirish  shu  bilan  birga  yo‘qolish  arafasida  turgan  milliy  qadriyatlarimiz,  axloqimiz, 
urf-odat,  rasm-rusumlarimizni,  udumlarimizni,  an’analarimizni  asrab  qolish  va  yanada 
tiklash vazifasi turibdi. 
Shuningdek,  xalqimizning  oilaviy-maishiy  hayoti,  ta’lim-tarbiyaviy  axloq-odobga 
oid hayotiy yo‘l-yo‘riqlari, usullari, ibratli tajribalariga oid turfa dostonlar, ertaklar, mehnat-
mavsum  marosim  qo‘shiqlari,  asotirlar,  naqllar,  rivoyatlar,  afsonalar,  maqollar,  matallar, 
xikmatlar,  qiziq  gaplar,  qayroqi  so‘zlar,  aforizmlar,  topishmoqlar,  tez  aytishlar,  bolalar 
o‘yinlari,  allalar,  to‘y  va  aza  qo‘shiqlari-marsiya,  sadr  aytimlar,  olqish  va  qarg‘ishlar, 
suyush-erkalash  qo‘shiqlari,  erkalamalar,  ovutmachoqlar,  qiziqmachoqlar,  yalinchoqlar, 
hukmlagichlar,  chorlamalar,  cheklashmachoqlar,  guldur-guplar,  sanamalar,  o‘yin-kulgilar 
bilan  bog‘liq  laparlar,  aytishuv,  o‘lan,  termalar,  bolalar  tarqalish,  chorlash  qo‘shiqlari, 
ramazon,  boychechak,  yomg‘ir,  kun-yulduz,  suv  atimlari,  chandishlar,  tegishmachoqlar, 
masxaralamalar,  «Navro‘z»,  «Mehrjon»,  bahor,  kuz,  qish,  yoz  aytim-qo‘shiqlari,  milliy 
etnomadaniyatimizning  asosiy  tarkibini  tashkil  etadigan  dexqonchilik,  chorvadorlik,  kasb-
hunarmandchilik bilan bog‘liq nasriy va nazmiy asarlar, inson, tabiat va hayvonlar dunyosi 
bilan  hamda  mifologik  qahramonlar  obrazlari  bilan  aks  etgan  asarlarni  mo‘’tadil  o‘rganib 
borishimiz maqsadga muvofiqdir. 
Xalqimizning  mumtoz  naqlida  azaliy  xaqiqat  etadi.  Inson  ona  qornidan  yaxshi  yo 
yomon  bo‘lib  tug‘ilmaydi  –  u  birday  tug‘iladi.  Yaxshi-yomonga  aylanishi  tarbiyadan,  ota-
ona,  oila,  maxalla-kuy,  qishloq-ovul  va  nihoyat  jamiyat  –  tuzumdandir.  Bunda  ajdodlar 

 
163 
qoldirgan  meros,  ota  meros-oilaviy  pedagogika,  xalq  pedagogikasi,  shuningdek 
udumshunoslik,  qadrshunoslik,  elshunoslik  an’analari,  jamiyatning  bu  sohadagi  sa’y-
harakatlari hal qiluvchi o‘rin tutadi. Xalqimiz aytadiki, bola boshidan to‘g‘ri tarbiyalansa – 
u xaqqoniy inson bo‘lib etishadi, egri yo‘lda tarbiyalansa – yomon kishiga aylanadi. Shunga 
xos bo‘lgan «ko‘chat boshdan, bola yoshdan» maqoli o‘rinli ijod mahsuli bo‘lsa kerak. Bola 
tarbiyasining  ilmiy-nazariy  qarashlarida  bola  tarbiyasining  mayda-chuydasi  bo‘lmaydi, 
ya’ni birlamchi-ikkilamchisi bo‘lmaydi; hamma narsa xisobga olinishi, hech bir soha chetda 
qolmasligi,  ayni  choqda  tarbiyaning  nihoyatda  nozik,  injiq,  murakkab  tomonlari  e’tiborga 
olingan  holda,  etti  o‘lchab  bir  kesishga  amal  qilinadi.  Xalqimiz  tarbiyani  amalga  oshirish 
jarayonida kecha, bugun va ertani o‘ylab ish tutishni talab qiladi,  ya’ni tarbiyani  o‘tmishni 
unutmaslik,  bugunni  qadriga  etishlik,  kelajakka  umid  asnosida  olib  boradi.  Bu  uning 
xarakterli  xususiyatidir.  Xalq  pedagogikasi  bamisoli  jonli,  kuch-qudratga  ega  bo‘lgan  bir 
birikmadir.  U  bamisoli  jonli  vujud,  qaynar  buloq,  o‘lmas  va  o‘chmas,  doimo  rivojlanib, 
mustahkamlanib, ko‘payib boruvchi ilohiy, mo‘’jizaviy tarbiya sohasidir. U o‘zida xalqning 
orzu-umidi,  quvonch-tashvishlari,  g‘am-g‘ussa-yu  armonlari,  shodlik,  baxtiyorlik  onlari-yu 
–  qadr-qimmatlari,  maonaviy-maorifiy,  badiiy-estetik  qarashlari,  dunyoqarashi,  falsafiy-
axloqiy  tushunchalari,  hayotiy,  ta’lim-tarbiyaviy  xulosalari  va  boshqa  sifatlarini  namoyon 
etadi. Bu tarixiy meros boshqa xar qanday millat, elat havas qilsa arziydigan oltin merosdir. 
Xalq pedagogikasining yana bir jihatlaridan qo‘zga tashlanadigan xususiyati – hayot 
guli va sarvari sanalmish insonni yuksak fazilatlar ruhida tarbiyalashdir. 
Sharqona  va  turkona  an’analarga  tayangan  holda  xalq  pedagogikasi  o‘z  aksini 
oilaviy-maishiy  sharoitlarda,  xalqimizning  milliy  o‘ziga  xos  bo‘lgan  to‘ylarida,  ommaviy 
bayram-sayllari hamda xalq tantanalarida, marosimlar, urf-odatlar va udumlarda yaqqol aks 
etib  kelmoqda,  xalqimizning  sport  musobaqalari  tantanalarida,  kurash,  otchoparlik, 
nayzabozlik,  tosh  ko‘tarar,  arqon  tortish  v.x.  tadbirlarda  barchamizning  hayotiy 
normalarimizga kirib qolgan. 
Yuqorida  ta’kidlaganimizdek,  xalq  pedagogikasi  serqirra  va  sermazmundir.  Albatta 
bu qirralarning asosi xalq ijodiga mansub bo‘lgan qadriyatlardir. Bular: xalq og‘zaki ijodida 
yosh  avlodni  ma’naviy-axloqiy  tarbiyalash  va  tarbiya  usullari,  insoniy  qadriyatlar  va 
yurtsevarlik  tarbiyasi;  do‘st-birodarlik,  ahillik,  mexnatsevarlik,  kasb-xunarga  muhabbat, 
yaxshilik  va  yomonlikning,  yaxshi  va  yomon  so‘zning  oqibati,  halollik,  to‘g‘rilik, 
olijanoblik  tarbiyasi,  adolat,  insof  va  insofsizlik,  do‘st-birodarlik,  og‘a-inichilik  va  qon-
qarindoshchilikning  ahamiyati,  botirlik  va  qo‘rqoqlik,  odob-odobsizlik,  muhabbat,  vafo  va 
bevafolik,  mehmon  va  mehmondo‘stlik,  saxiylik,  baxillik  va  kamtarlik,  sabr-qanoatni  va 
sabrsizlikning oqibati,  tajribakorlik, kaltabinlik va ishonchsizlik, or-nomus va nomussizlik, 
samimiylik va nosamimiylik, andisha va andishasizlik, farosat va farosatsizlik, tejamkorlik 
va isrofgarchilik, reja va rejasizlik, me’yor va me’yorsizlik, mas’uliyat va mas’uliyatsizlik, 
vaqt  va  fursat,  foyda  va  zarar,  sog‘lom  tarbiya,  tozalik  va  ozodalik,  tabiatni  e’zozlash, 
dexqonchilik  va  chorvachilik  qadriyatlari,    hayvonlar,  qushlar,  er-suvni  e’zozlash,  kattaga 
xurmat, yoshga mexr-shafqat, yo‘l va yo‘ldosh, sevinch va g‘am, to‘y va motam, farzand va 
farzandsizlik,  kiyinish,  so‘zlashish,  yurish-turish,  salomlashish,  ko‘cha  odobi,  ovqatlanish 
madaniyati,  muomala,  sayoxat  qoidalari,  uxlash,  yuvinish,  jamoat  va  kattalar  oldida  o‘zini 
tuta  bilish,  kitob  o‘qish  madaniyati,  kattalarga  qarashish,  uy  yumushlarini  bajarish,  dars 
tayyorlash, o‘zbek to‘ylari axloqiy, aqliy va jismoniy maktab ekanligi kabi qadriyatlardir. 
Xulosa  qilib  aytish  mumkinki,  xalq  pedagogikasi  va  uning  asosiy  manbai 
xisoblanmish  og‘zaki  ijod-folklorning  inson  ma’naviy  ustivorligi,  iymon-e’tiqodining 
butunligi,  vatanparvarlik,  do‘st-birodarlik,  yaxshilik,  ezgulik,  axillik,  qadr-qimmati  va 

 
164 
sha’nini ulug‘lovchi sahifalari rang-barangdir va u bebaho durdonadir. Bu sahifalarning har 
biri Odobnoma, Ibratnoma deb baholanib kelmoqda. 
3-masalaning  bayoni.  Dunyodagi  barcha  xalqlar  hayotida  bayramlar  muhim 
ahamiyatga  ega  bo‘lgan.  Bayramlarning  ko‘pchiligi  bizga  eng  qadimgi  davrlardan  etib 
kelgan. Bayramlarni nishonlamaydigan inson, oila yoki jamoani topish qiyin. Har bir millat 
va davlatning umumiy bayramlaridan tashqari, o‘z bayramlari bo‘ladi. 
O‘zbek  xalqining  ham  eng  qadimiy  davrlardan  shakllana  boshlagan,  avloddan-
avlodga o‘tib, takomillashib, bebaho merosga aylangan bayramlari ko‘p. Mustaqillik tufayli 
urf odatlar, marosim va bayramlar ildizi, tarixi, ularning xalqimiz madaniy hayotidagi o‘rni 
o‘rganilib,  keng  nishonlana  boshladi.  O‘zbek  xalqi  er  yuzida  bayramlarga  boy  xalqlardan 
biri desak bo‘ladi.  
 
 
 
 
Bayram – xalqning shodlik va 
xursandchilik kunidir. 
Mahmud Qoshg‘ariy. 
Biz  bayram  deganda  biror-bir  muhim  hodisa,  voqea,  sanani  ko‘pchilik  bo‘lib, 
ko‘tarinki ruhda, kuy-qo‘shiq, xursandlik bilan nishonlashni tushunamiz. Har bir millatning 
ijtimoiy-madaniy hayotida azaliy an’ana, urf-odat, marosim, bayramlari mavjud. 
Bayramlar  insonlarning  bosib  o‘tgan  yo‘llarini  chuqur  anglashga,  g‘alabalardan 
faxrlanishga, kelajak uchun rejalar tuzishga, ertangi kunga umid bog‘lashga yordam beradi. 
Shuning  uchun  ham,  bayram  arafasida  kishilar  bir-birlarini  tabriklashadi,  yaxshi  tilaklar 
tilaydi. 
Bayramlar  moddiy  va  madaniy  hayotda  erishilgan  muvaffaqiyatlarning  o‘ziga  xos 
namoyishi  hisoblanadi.  Chunki  bayram  kuniga  bag‘ishlab  barcha  muassasalar,  korxonalar 
o‘zlari erishgan muvaffaqiyatlarni namoyish qiladilar. 
Bayramlarning mohiyati ular mazmuni va g‘oyasiga bog‘liq bo‘ladi. Mazmun, g‘oya 
har bir bayramning asosini, obrazli qilib aytganda “joni” va “qoni”ni tashkil etadi. 
Tarixiy  jarayonda  bayramlar  ma’nosi,  g‘oyasi  xalqning  o‘yi,  dardi,  orzu-umidlari 
asosida paydo bo‘lgan va o‘zgarib, rivojlanib borgan. 
 
Mustamlakachilar  ham,  mahalliy  hukmdorlar  ham  bayramlarga  o‘z  g‘oyalarini 
singdirishga harakat qilgan.Masalan, Navro‘z, Mehrjonga mustamlakachilar o‘z mafkurasini 
yoki islom peshvolari diniy g‘oyalarini singdirishga intilgan. 
 
Qadimda  insonlar  asosan  ovchilik  qilib  kun  kechirganlar.  Ovdan  ko‘proq  o‘lja 
bilan  qaytgan  ovchilar  xursand  bo‘lib,  ov  jarayonlarini  imo-ishora  va  maxsus  harakatlar 
bilan  o‘yin  shaklida  takrorlashgan.  Natijada  “ov  o‘yinlari”  bayram  tadbirlari  vujudga 
kelgan.  Ibtidoiy  odamlar  hayotida  “ovchilik  o‘yinlari”  ovdan  oldin  va  keyin  o‘tkazilib 
borilgan.  
 
Ovchilik  asosida  asta-  sekin  chorvachilik  shakllangan.  Bronza  davrlaridan  boshlab, 
o‘troq dehqonchilik vujudga kelishi va uning rivojlanishi natijasida ikki an’ana: 
1) bahorda urug‘ qadash va 
2) kuzda hosilni yig‘ib olish marosim bayramlariga aylangan. 
 
 
Markaziy  Osiyo  xalqlarining  asosiy  odat,  marosim  va  bayramlari  koinot,  tabiat, 
falsafa  va  mehnat  faoliyati  bilan  bog‘liq,  Ajdodlarimiz  borliqdagi  muhim  to‘rt  narsa 
(quyosh, havo, er, suv)ni aniqlash bilan bir qatorda, ular bilan bog‘liq to‘rt ulug‘ kunni ham 
belgilab,  nishonlashga  odatlangan.  Masalan,  tabiat  uyg‘onishi,  kun-tun  tengligi,  dala 
ishlarining  boshlanishida  navro‘z,  yozda  –  suvga  ehtiyoj  kuchayganda  -  Angom 
(Vaxshangom)  (suv  bayrami),  kuzda-  Mehrjon  (Chiri-ruj,  Nim  sarda),  qishda  eng  uzoqtun 
va qisqa kun bo‘lganda, sovuq kunda (qishki chilla) Sada - Olov bayrami kabi bayramlarni 
uyushtirishgan. 

 
165 
Avestoshunos  Meri  Boysning  yozishicha,  qadimda  zardushtiylarning  quyidagi  ettita 
bayrami mavjud bo‘lgan: 
1. Maidyoy – zaremaya – bahor o‘rtasi. 
2. Maidyoy – shem- yoz o‘rtasi. 
3. Payaitshayxa – g‘alla yig‘ish bayrami. 
4. Aytrima – chorvaning yozgi yaylovdan qaytishi. 
5. Maiyairya –qish o‘rtasi. 
6. Xamaspatmaeda – fravash (ruhlar sharafiga ziyofat berish). 
7. “Navro‘z” (Avestocha qanaqa nomlanganligi ma’lum emas). 
 
Yuqoridagi bayramlar diniy marosim shaklida o‘tib, 
 ular Axuramazda 
sharafiga bag‘ishlangan ibodat bilan boshlangan. Ibodatdan so‘ng xursandchilik, o‘yin-kulgi 
bo‘ladi- 
gan ziyofat o‘tkazishgan. 
 
O‘rta  Osiyo,  jumladan  O‘zbekiston  hududida  yashovchi  xalqlarning  qadimiy 
bayramlari  haqida  X-XI  asrlarda  yashagan  buyuk  qomusiy  olim  Abu  Rayhon  Beruniy 
“Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar” asarida yozib qoldirgan. 
 
Beruniyning  yozishicha,  Xorazm  hududida  yashagan  xalqlarning  ikki  turda 
bayramlari bo‘lgan: 
1. Tabiat hodisalariga bag‘ishlanganlari: yil boshi bayrami (navro‘z), ochilish bayram, 
gulxanda isinish bayrami va boshqalar. 
2. Diniy marosimlar (islomgacha bo‘lgan davrda) arvohlar uchun qabrlarga ovqat 
qo‘yadigan kun va boshqalar. 
 
Ajdodlarimizning qadimgi taqvimi Navro‘zdan boshlangan. Mehnatkash xalq 
hayotida muhim o‘rin tutgan bahor bayramlari yangi mehnat mavsumi boshlanishidan 
darak bergan. 
4-masalaning  bayoni.  O‘zbek  xalqida  yirik  ishlarning  boshlanishi  va  yakunlanishi 
odatda bayramga aylanib ketadi. Yangi hosil mavsumining boshlanishi va  ilk urug‘ qadash 
jarayoni  ham  dehqonlar  hayotida  muhim  voqea  bo‘lganligi  bois  bayramona  kayfiyatda 
o‘tadi. Aslida bayramlarni nishonlamaydigan inson,  oila  yoki  jamoani topish qiyin.  Har 
bir millat va davlatning umumiy bayramlaridan tashqari,  o‘z bayramlari bo‘ladi.  
O‘zbek  xalqining  ham  eng  qadimiy  davrlardan  shakllana  boshlagan,    avloddan-
avlodga o‘tib,  takomillashib,  bebaho  merosga aylangan bayramlari ko‘p. 
Mustaqillik  tufayli  urf  odatlar,    marosim  vabayramlar  ildizi,    tarixi,    ularning 
xalqimiz  madaniy  hayotidagi  o‘rni  o‘rganilib,  keng  nishonlana  boshladi.  O‘zbek  xalqi  er 
yuzida bayramlarga boy xalqlardan biri desak bo‘ladi.   
 
Quyida  O‘zbekiston  bayramlari  va  muhim  sanalar  taqvimini  keltirib  o‘tishni  lozim 
deb topdik:  
1 yanvar    – Yangi yil bayrami 
14 yanvar  – Vatan himoyachilari kuni 
8 mart     – Xotin-qizlar bayrami 
21 mart   – Navro‘z bayrami 
27 mart   – Xalqaro teatr kuni 
1 aprel     – Kulgi kuni 
7 aprel     – Umumjahon salomatlik kuni 
12 aprel   – Butunjahon aviatsiya va kosmonavtika kuni 
23 aprel – Mualliflikni himoya qilish va xalqaro kitob 
Aprelning oxirgi kunlari may  oyining boshlanishi – Gul  bayrami 
9 may   – Xotira va qadrlash kuni 

 
166 
18 may  – Xalqaro muzeylar kuni 
1 iyun  – Xalqaro bolalarni himoya qilish kuni 
5 iyun  – Jahon atrof-muhitni muhofaza qilish kuni 
23 (25)  iyun – Yozgi chilla kirishi. Qadimda bu kunlarda“Suv sayli” 
bayramlari nishonlangan.  
27  iyun  – Matbuot   va   ommaviy   axborot   vositalari xodimlar kuni.   
Avgust oyining    uchinchi yakshanbasi –  O‘zbekiston  Respublikasi  Harbiy 
Havo Floti kuni.  
31 avgust – Qatag‘on qurbonlarini yod etish kuni.  
Avgust oyining oxiri – Qovun, uzum, anjir kabi  meva va 
poliz ekinlari sayllari va mehnat bayramlari 
nishonlanadi. 
1 oktyabr  – O‘qituvchilar va murabbiylar kuni 
1 oktyabr   – Xalqaro qariyalar kuni 
21 oktyabr – Til bayrami 
1 dekabr  – Xalqaro OITSga qarshi kurash kuni   
3 dekabr   – Xalqaro nogironlar kuni 
8 dekabr   – Konstitutsiya kuni 
Dekabr      – Hosil bayrami 
23 (25) dekabr – Qishki chillaning kirishi. 
        Bayramlarning mohiyati ular mazmuni va g‘oyasigabog‘liq bo‘ladi. Mazmun,  
g‘oya har bir bayramning asosini, obrazli qilib aytganda “joni” va “qoni”ni  
tashkil  etadi.  Tarixiy  jarayonda  bayramlar  ma’nosi,  g‘oyasi  xalqning  o‘yi,  dardi,    orzu-
umidlari asosida paydo bo‘lgan va o‘zgarib, rivojlanib borgan. 
         Ana  shunday  milliy  bayramlarimizdan  biri  Navruz  ayyomidir.    “Navro‘z”  ning  paydo 
bo‘lishi  haqida  ko‘plab  afsonalar  mavjud.    Masalan,    zardushtiylar  davrida  ezgulikxudosi 
Axuramazda (Hurmuz)  bahor,  yozda,  yovuzlik xudosiAnxaramaynyu  (Axriman)  –  kuzda 
va  qishda  hukmronlik  qiladi,    degan  qarash  mavjud  bo‘lgan.    Bahorning  birinchikunini 
ezgulik xudosi yovuzlik xudosi ustidan g‘alabaqilgan muqaddas sana,  deb bayram qilishgan.  
Bu sana“Navro‘z” kuniga aynan to‘g‘ri kelgan. Yana bir qadimiy afsonaga ko‘ra, Odam Ato 
va MomoHavo ilk bor uchrashgan kun  “Navro‘z”  bayrami deb tanolingan emish.  
            Firdavsiyning    “Shohnoma”sida  esa  yangi  yil(“Navro‘z”)ning  paydo  bo‘lishi  shoh 
Jamshidnomi  bilanbog‘lanadi.  Jamshid  odamlarga  yaxshilik  qilish  maqsadidaularni  kasbga 
o‘rgatadi,  temirni eritib qurol yasatadi, ip yigirtirib,  kiyim to‘qitadi,  hammom,  uy,  saroylar 
bunyod  qildiradi,  tabiblik  sirlarini  ochadi,    kema  yasatadi,    bog‘barpo  qildiradi.  Nihoyat, 
Jamshidning  ishlari  gurkirab,  meva  bergan  kunda  o‘ziga  taxt  yasatib,    unda 
osonginako‘tariladi.  
Bu “Shohnoma”da quyidagicha ta’riflanadi:  
Taxt ko‘kda charx urar misoli quyosh,  
Farmondor o‘tirar, unda irg‘ab bosh.  
Barcha jam, odamlar qarar taxtiga,  
Jahon qoyil bo‘lib shukuh-baxtiga.  
Jamshidga sochishar oltinu gavhar,  
Shu kunni yangi yil – bayram deyishar.  
Yil boshi Xurmuzu edi farvardin,  
Dilda na g‘am qoldi, na adovat-kin.  
Ulug‘lar shodlik-la bazm qurdilar,  

 
167 
Yuzlarin cholg‘uga, moyga burdilar. 
15
 
     
“Navro‘z”ning  paydo  bo‘lishi  haqidagi  bu  kabiafsonalarni  turlicha  talqin  qilish 
mumkin.  Biroq“Navro‘z”ning  qachon va  qanday vujudga  kelganligini aniqko‘rsatish qiyin.  
Shunday bo‘lsada,  ishonch bilan aytish mumkinki,  bu bayram dono kishilar tomonidan kashf 
qilingan.  Chunki  “Navro‘z”  koinot  va  tabiat  qonuniyatlari,  ya’ni  quyoshning  hamal  burjiga 
kirishi,  kecha  va  kunduzninguzaya  boshlashi,    tabiatda  jonlanish  yuz  berishi,  
bahorningkelishi bilan bog‘liq tarzda ilmiy asoslanib belgilangan.  
          Bu  esa  har  qanday  jamiyatda  “yil  boshi”  (qachon  kelishidan  qat’i  nazar)  “Navro‘z”ni 
tabiat  bayrami  sifatidanishonlash  uchun  asos  bo‘lgan.    Aslida    “Navro‘z”    ibtidoiy  jamoa 
davrida odamlar dehqonchilikka yangi ish mavsumi 
boshlashdan oldin o‘tkazadigan bahor bayrami sifatidashakllangan.  
    Zamonlar  o‘tishi  bilan  bu  bayram  takomillashib,  unga  mos  kun  aniqlangan.    U    “yil 
boshi”    sifatidabelgilanib,    unga  “Navro‘z”  (ya’ni,  “Yangi  kun”)    degan  nomberilgan,    deb 
taxmin  qilish  mumkin.    Mana  shu  tariqaNavro‘z  bayrami  har  yili  21  martda  nishonlanib 
kelinadi.   
O‘rta Osiyo xalqlari,  ko‘pgina sharq mamlakatlaridagidek,  hozirgi kunda ikki yangi 
yilni,    ya’ni  bobolar  odati  bo‘yicha  an’anaviy    “yil  boshi”  –  “Navro‘z”ni  va  Evropaning 
hamma  mamlakatlarida  rasmiy  qabul    qilingan  1-  yanvarni  yangi  yilning  kirib  kelishi  deb 
bayram  qiladilar.  
   Yangi yil butun dunyoda, jumladan O‘zbekistonda ham qiziqarli va mazmunli bayramga 
aylanmoqda.  Bu bayram turli xalqlarda turli vaqtda nishonlanishidan qat’iy nazar,  muntazam 
ravishda o‘tkazilib turiladigan,  muayyan astronomik ritmda erning quyosh atrofida bir marta 
to‘liq aylanishi,  to‘rt fasllik tabiat yilining yana takrorlanishi kabilar bilan bog‘liq.  Bir yilda 
er  quyosh  atrofida  940    million  km  yo‘lni  bosib  o‘tadi  (Bu  sekundiga  40    kmdemakdir).  Er 
quyosh  atrofini  365  kun  5  soat  48  daqiqa,  46  soniyada  aylanib  chiqadi.  Demak,  koinot  va 
tabiat bir martato‘liq aylanib chiqishini nishonlaydigan sana bu –  yangiyil bayramidir.  
      Rim  imperatori  Yuliy  Tsezar  miloddan  avvalgi  46-yilda  misrliklar  tajribasi  asosida 
yangi  Yulian  kalendarini  yaratgan.  Bu  kalendarga  quyoshning  “tug‘ilishi”,  kunning  uzaya 
boshlashi,  quyoshning qish burjidan chiqib yangi burjga kirishi asos qilib olingan. Biroq, rim 
konsullari  joylarga  borib,  1  yanvardan  ish  boshlashi  kerakligi  uchun  busana  yangi  yil  boshi 
deb qabul qilingan.  
1582   yilda Rim papasi Grigoriy  kalendarni isloh qiladi.   Chunki Yulian kalendarida har 
128  yilda 1  kecha-kunduz yig‘ilib,  bu 10  kunni    tashkil etadigan edi. Grigoriy kalendarni 
10  kun  oldinga  suradi.  Shundan  keyinturli  mamlakatlarda  asta-sekin  Grigoryan  kalendariga 
o‘taboshlanadi. Hozirgi davrda u dunyo bo‘yicha qabul qilingankalendar hisoblanadi. Yangi 
yil bayrami turli xalqlarda turlicha nishonlanadi. 
            O‘zbeklarning  azal-azaldan  to‘ylari  ko‘p  bo‘lgan.To‘ylar  –  orzu-umidlar  ushalishi 
ayyomi  sifatida  hozir  ham  davom  etmoqda.  XX    asrning  so‘nggi  10    yilligi  boshidao‘zbek 
to‘ylari qatoriga yana bir shodiyona – respublikamiz- ning mustaqillik bayrami kuni qo‘shildi. 
1991  yildan boshlab 1  sentyabr kuni eng aziz,  eng ulug‘ milliy bayramkuni bo‘lib qoldi. 1  
sentyabr  mustaqillik  kuni  sifatida  mamlakatimiz  miqyosida  har  yili  katta  shodiyona  bilan 
nishonlanmoqda. 
       Mustaqillik  o‘zbek  xalqiga  o‘z  qadr-qimmatini,  bo‘y-bastini,    tili  va  ma’naviyatini 
qayta  tiklab  olishga,  milliy  g‘urur  va  Vatanga  muhabbat  tuyg‘ularini  kamoltoptirishga  to‘la-
to‘kis asos yaratdi. Mustaqillik bayramio‘zbek xalqining eng muhim an’anasiga aylanmoqda.  
                                                           
15
Абулқосим Фирдавсий. Шоҳнома. – Т.: Ғафур Ғулом, 1975 йил, 67 бет. 

 
168 
  1991  yil  1  sentyabrda  ilk  bor  mustaqillik  bayrami  O‘zbekistonda      nishonlandi.  
Mustaqillik  bayrami  kuni    xalq  ommaviy    sayilga    chiqadi,  barcha  viloyatlar  va  tumanlarda  
bayram tantanalari katta shodiyona bilan nishonlanadi.  
        Dunyodagi har bir mamlakatda mustaqillik kuni keng miqyosda nishonlanadi.  
       Yuqorida keltirib o‘tilgan bayramlardan tashqari butun dunyo musulmonlarining qadrli 
diniy bayramilari  Ro‘za hayiti,  Qurbon hayiti;  O‘simliklar dunyosining o‘sishdan to‘xtab, 
“uyquga ketishi”  va mehnat mavsumi yakunlanishini nishonlashga bag‘ishlangan Mehrjon 
bayrami;  dehqonlarning  mehnat  mavsumi  yakunlanib,  ularning  bo‘sh  paytlari  ko‘paygan 
vaqtda  uyushtiriladigan    Hosil  to‘yi;  o‘qituvchilar  mehnatini  qadrlash,    ularga  har  jihatdan 
g‘amxo‘rlik ko‘rsatish maqsadida ana’anaviy tarzda nishonlanib kelinayotgan O‘qituvchilar 
va  murabbiylar  kuni;  dunyodagi  eng  tabarruk  zot  onalarimizga,  hamda  mehribon  opa-
singillarimizga  hurmat  va  ehtiromning  eng  oliy  namunasi  ko‘rsatiladigan  kun  –  Xalqaro 
Xotin-qizlar    kuni  kabi  bayramlar  ham    mamlakatimizda    o‘ziga  xos  tarzda  keng 
nishonlanib,  yosh  avlod  qalbida  eng  oliyjanob  fazilatlarni  kamol  toptirilishida  muhim 
ahamiyat kasb etmoqda.  
          Xulosa  qilib  aytganda,  bayramlar  insonlarning  bosib  o‘tgan  yo‘llarini  chuqur 
anglashga,  g‘alabalardan faxrlanishga,  kelajak uchun rejalar tuzishga,   ertangi kunga umid 
bog‘lashga  yordam  beradi.  Shuning  uchun  ham,  bayram  arafasida  kishilar  bir-birlarini 
tabriklashadi, yaxshi tilaklar tilaydi. Zero, bayramlar moddiy va madaniy hayotda erishilgan 
muvaffaqiyatlarning o‘ziga xos namoyishi hisoblanadi.