F. B. Ashurov ‘’plastmassalardan buyum olishning zamonaviy usullari’’

1
– berilgan vaqtga namunaning uzunligi, mm; 
l
0
- namunaning boshlang‘ich uzunligi, mm.
1. O‘rtacha cho‘ziluvchanlik tezligidan: 

---

98 
Polimer materialining o‘zgarmas kuchlanish ta’sirida cho‘ziluvchanligining egri 
chizig‘i. 
 
 
1
2
1
2











 
 
 
bu erda ε
1
va ε
2
– mos ravishda τ
1
va τ
2
vaqtlar davomida namunaning 
deformatsiyalari. 
2. CHo‘ziluvchanlik koeffitsientidan: 
1
1
2





K
 
 
Olingan natijalar 
)
(lgt
f


yoki 
)
(lg
lg


f

grafiklar ko‘rinishida chiziladi. 
Ular to‘g‘ri chiziqlardan iborat bo‘lib, natijalarni ekstrapolyasiya qilishda yoki 
cho‘ziluvchanlikni bashorat qilishda qulaydir.
CHo‘ziluvchanlikni o‘zgarmas yuk ta’sirida ham, o‘zgarmas kuchlanish 
ta’sirida ham, aniqlash mumkin. 
Ma’lumki, polimer buyumlari nam va suyuq muhitlarda keng qo‘llaniladi. 
Tabiiiyki, ular suyuqlik muhitida bo‘kib, o‘lchamlari o‘zgarishi mumkin. SHuning 
uchun polimerlarning uzoqqa chidamliligi va cho‘ziluvchanligini suyuq muhitlarda 
aniqlash katta amaliy ahamiyatga ega. Polimerlarning cho‘ziluvchanligini va 
uzoqqa chidamliligini suyuq muhitlarda (kislotalar, ishqorlar, tuzlar va ularning 
suvli eritmalarida, uglevodorodlar muhitida) aniqlash uchun maxsus stendlardan 
qo‘llaniladi. Ushbu stendning asosiy afzalligi shundaki, birinchidan, unda 
standartlashtirilgan polimer namunalari sinab ko‘riladi; ikkinchidan, stanina 1 da 
o‘rnatilgan vanna-termostat 2 6 ta seksiyalardan iborat bo‘lib, har bir seksiyada bir 
vaqtning o‘zida 3 ta kurakcha (belcha) simon namunalarni yuklash mumkin; 
uchinchidan, namunaga ta’sir etuvchi kuchning eng katta qiymati 1,37 kN ni 
tashkil etishi mumkin. Bu esa nihoyatda mustahkam polimerlarning uzoqqa 
chidamliligini va cho‘ziluvchanligini nafaqat oddiy xona sharoitida, balki turli 
haroratlarda va suyuqliklar muhitida aniqlash imkonini beradi.

---

99 
Polimerlarning uzoqqa chidamliligini va cho‘ziluvchanligini aniqlash stendining 
ko‘rinishi: 1-stanina; 2-vanna-termostat; 3-namunalarni sinash seksiyasi; 4-
qisqichlar; 5-kronshteyn; 6-shisha stakan; 7-yopqich; 8-silfon; 9-shtok; 10-
rostlanuvchi skoba; 11-tortqi; 12-indikator;; 13-richag; 14-rostlovchi tirak; 15-
planka; 16-prujina; 17-vintli qisqich; uzoqqa chidamlilikni avtomatik ravishda 
qayd qiluvchi moslama; 19-tekislik bazasi; 20-lekalo; 21-yuk.
Polimerlarning uzoqqa chidamliligini va cho‘ziluvchanligini suyuq tajovuzkor 
(agressiv) muhitlarda aniqlash uchun uzunligi 120 mm, eni 5-10 mm va qalinligi 3 
mm ni tashkil etgan standartlashtirilgan belchasimon namunalardan qo‘llaniladi 
(DavST 11262-80, tip 5). Namunaning cho‘ziluvchi yuk ta’sirida parchalanishi 
vaqti (uning uzoqqa chidamliligi) maxsus fiksator (qayd qiluvchi moslama) 18 
yordamida aniqlanadi. Ushbu moslama baraban bilan soatdan, hamda o‘ziyozar 
qurilmadan tarkib topgandir. Uning yordamida namunaning cho‘ziluvchanligi, 
ya’ni deformatsiyasining vaqtga bog‘liqligi grafigi chizib boriladi. Namunaning 
cho‘ziluvchanligini nazorat qilib borish uchun soat tipidagi indikator 12 ham 
mavjud. Uning yordamida 0,01 mm aniqlik bilan namunaning deformatsiyasi 
aniqlanadi. Polimer materialining cho‘ziluvchanligini aniqlash uchun namunaga 
ta’sir etuvchi kuch o‘zgarmas bo‘lsa ham, ammo mexanik kuchlanish o‘zgarmas 
bo‘la olmaydi. Buning sababi shundaki, tajriba davomida yuklama ta’sirida 
namunaning uzunligi oshib borib, kengligi (eni) kichrayib boradi. Ayniqsa, katta 
deformatsiyalarda va yuqori haroratlarda namunaning ko‘ndalang kesim 
yuzasining kichrayib borishini bemalol oddiy ko‘z bilan ham ko‘rish mumkin. 
Bunday holatda namunaga ta’sir etuvchi kuchlanish 2 xil bo‘ladi. 

---

100 
1.SHartli kuchlanish
. YUklamani namunaning boshlag‘ich ko‘ndalang kesim 
yuzasiga nisbatiga, shartli kuchlanish deyiladi va u quyidagi formula yordamida 
hisoblanadi (MPa):
bu erda P - namunaga ta’sir etuvchi kuch, N; 
S
o
-namunaning boshlang‘ich ko‘ndalang kesim yuzasi, mm
2
. 
2. Haqiqiy kuchlanish
. Uni quyidagi formula yordamida hisoblash 
mumkin: 
bu erda
- namunaning nisbiy deformatsiyasi; 
-namunani cho‘zilish karraligi; 
-namunaning boshlang‘ich uzunligi, mm; 
-deformatsiyalangan (yuk ta’sirida cho‘zilgan) namunaning uzunligi, 
mm. 
Ushbu tenglamadan asosiy xulosa shuki, namunani tortish darajasi (cho‘zilish 
karraligi) oshganda, unga ta’sir etuvchi haqiqiy kuchlanish ham ortib boradi. 
Tajriba davomida namunaga ta’sir etuvchi haqiqiy kuchlanishni o‘zgarmas 
(doimiy) saqlash uchun Jurkov chig‘anog‘idan qo‘llaniladi. 
Materiallar qarshiligi kursidan ma’lumki, izotrop elastik moddalarning 
xossalari quyidagi elastiklik doimiyliklar orqali ifodalanadi.