F. R. Qodirova, Sh. Q. Toshpo’latova, N. M. Kayumova,M. N. A’zamova maktabgacha pedagogika darslik

XXII-BOB:XALQ TA’LIMI MUASSASALARI FAOLIYATINI METODIK TA’MINLASH VA TASHKIL ETISH BO‘LIMLARI TOMONIDAN MAKTABGACHA TA’LIM MUASSASALARIGA RAHBARLIK QILISh
O‘zbekistonda Xalq ta’limi bo‘limi tomonidan maktabgacha ta’limga rahbarlik qilishning nazariy asoslari
O‘zbekistonda Xalq ta’limi bo‘limlari asosan 1917-1918 yillarda tashkil etila boshlandi. 1917 yil 20 noyabrda RSFSR Maorif Xalq komissarligi “Maktabgacha ta’lim” yuzasidan dekloratsiyani e’lon qildi. Bu dekloratsiyada “bolalarni ijtimoiy-tekin tarbiyalash bolaning birinchi tug‘ilgan kunidan boshlanadi” –deyilgan edi. Maktabgacha ta’lim butun Xalq Maorifi tizimining birinchi bo‘g‘ini va tarkibiy qismi bo‘lib qoldi. 1919 yilda qabul qilingan dasturda davlat tizimida maktabgacha ta’limning tutgan o‘rni aniq belgilab berildi. Qabul qilingan dasturning 12-bo‘limida Xalq Maorifi sohasida quyidagi vazifalar qabul qilingan edi. Birinchidan – ijtimoiy tarbiyani yaxshilash va xotin-qizlarni ozod qilish maqsadida maktabgacha ta’lim muassasalari tarmoqlarini: yaslilar, muassasalar va shunga o‘xshashlarni vujudga keltirish haqida yozilgan edi¹⁵.

Bu yillarda Xalq Maorifi Komissarligi oldida davlat maktabgacha ta’lim muassasalari tarmoqlarini vujudga keltirish, metodik ko‘rsatmalar ishlab chiqish, kadrlarni tayyorlash va boshqa mas’uliyatli vazifalarni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi.

1918 yil 20 oktyabrda Turkiston Maorif Xalq Komissarligi qoshida respublikadagi maktabgacha ta’lim sohasida barcha tadbirlarni amalga oshirish uchun ma’muriy organ sifatida “Maktabgacha ta’lim bo‘limi” tashkil qilindi¹⁶.
Shu yillarda viloyat Xalq Maorifi bo‘limlarining ko‘pchiligi qoshida maktabgacha kichik bo‘limlari tashkil etilgan edi. Bu tadbir Butun Respublikada maktabgacha ta’limning jonlanishiga yordam berdi. Maktabgacha ta’lim bo‘limlarining ishi uch asosiy yo‘nalishida olib borildi:
Maktabgacha ta’lim muassasalari ochish, ularni binolar, mebel va jihozlar bilan ta’minlash;
Maktabgacha ta’lim xodimlari, shu jumladan mahalliy millatlardan kadrlar tayyorlash;
Ota-onalar o‘rtasida tashviqot-tushuntirish ishlari olib borildi.
Maktabgacha ta’lim Nizomi ishlab chiqilib, unda: “Maktabgacha ta’lim bo‘limi 3 yoshdan 8 yoshgacha bo‘lgan maktabgacha ta’lim muassasalariga boshchilik qiladi, mavjud muassasalar ishining borishini kuzatadi, yangi maktabgacha ta’lim muassasalari, yaslilar, bolalar uylari, maktabgacha yoshdagi bolalar uchun umumiy yotoqkabinetlar, bolalar yozgi koloniyalari ochadi, maktabgacha ta’lim muassasalari rahbarlari, enagalar va umuman o‘sha aytilgan muassasalarning ta’lim-tarbiya qismiga hizmat ko‘rsatish uchun kadrlar tayyorlash maqsadida kurslar tashkil qiladi”.
Ushbu Nizomni ishlab chiqish maktabgacha ta’lim muassasalari ishlarini, shuningdek, mashg‘ulotlarning taxminiy dasturini va maktabgacha ta’lim muassasasida suhbatlar o‘tqazish hamda taxminiy kun tartibi tuzishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.
Maorif Xalq komissarligining maktabgacha ta’lim bo‘limi va viloyat Xalq Maorifi bo‘limlarining maktabgacha ta’lim instruktorlari p tashkilotlari, mahalliy kengashlar va xotin-qizlar bo‘limlari yordamida katta tashkiliy ishlar olib bordilar. Ular maktabgacha ta’lim muassasalari uchun binolar qidirib topib, bolalarga xos mebel tayyorlash uchun ustakabinetlarga buyurtmalar taqsimlar, tarbiyachilar bilan ta’minlar edilar. O‘sha vaqtda o‘rta maktabni bitirgan qizlar (qisqa yo‘l-yo‘riq, ko‘rsatmadan so‘ng) o‘qituvchilik, onalar maktabgacha ta’lim muassasalariga qabul qilinar edi.
Turkiston Respublikasining maktabgacha ta’lim xodimlari uchun 1921 yil aprel oyida bo‘lib o‘tgan anjumani muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu anjumanda mahalliy – ya’ni mahallalar bolalarning maktabgacha ta’lim muassasalariga jalb etish juda sust olib borilayotganiga, qishloq joylarda maktabgacha ta’lim muassasalarga borishi zarurligi ilgari surildi. Bu ishlarda Xalq maorifi bo‘limlari oldiga quyidagi vazifalar yuklatildi:
Tub joy aholi uchun mavjud ayol rahbarlar boshchiligida darhol maktabgacha ta’lim muassasalari ochish;
Tub joy xotin-qizlarini amaliyotchilar sifatida maktabgacha ta’lim muassasalarida ishlashga keragicha jalb etilsin;
Namunali bolar muassasalari qurishga;
Ota-onalar uchun yig‘ilishlar o‘tqazish va ularni choyga chaqirib turishga, ota-onalarni maktabgacha ta’lim muassasalariga kelib turishlarini yo‘lga qo‘yish to‘g‘rsida qaror qabul qilindi.
Respublika Maorifi Xalq Komissarligining maktabgacha ta’lim bo‘limi asosiy qoidalar ishlab chiqib, bu qoidalarni joylarda maktabgacha ta’limni yo‘lga qo‘yishda asos bo‘lmog‘i kerak edi. Xalq Maorifi bo‘limlari qoshida viloyat territoriyasidagi hamma ishlarni birlashtiruvchi, koordinatsiya qiluvchi va yo‘llovchi maktabgacha ta’lim bo‘limi tashkil etildi.
Viloyat mahalliy tashkilotlari maktabgacha ta’lim g‘oyalarini keng tashviqot qilish yo‘li bilan ota-onalar kengashlari tashkil etdilar. Viloyatdagi barcha maktabgacha ta’lim ishlarining markazi bo‘lgan viloyat maktabgacha bo‘limlari ishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish maqsadida joylarda maktabgacha ta’lim seksiyalari tuzildi. Maktabgacha ta’lim bo‘limi maktabgacha ta’lim muassasalarining ko‘p qismini katta tuzib bolalar o‘yinlariga aylantirishdi. Farg‘ona, samarqand va boshqa viloyatlarda maktabgacha ta’lim bo‘limlarining ishi yaxshilandi.
1919 yil yozida Turkiston Respublikasida Maorif Xalq Komissarligining Qaroriga muvofiq Pedagogika toifasi vujudga keltirildi, bu toifa qoshida birinchi maktabgacha ta’lim kabineti tashkil qilindi. Uning vazifasi maktabgacha ta’lim xodimlariga doimiy va malakali metodika yordami ko‘rsatib borishdan iborat edi. Kabinet qoshida maktabgacha ta’lim muassasasi burchagi tashkil etilib, mebel qo‘yilgan edi, tokchalarga ko‘rgazmalar, o‘yinchoqlar, mashg‘ulotlar uchun kerakli bo‘lgan turli materiallar, bolalar yasagan narsalarning namunalari terib qo‘yilgan edi. Maktabgacha ta’lim kabineti tez orada amaliy tajribalarni o‘rtoqlashish uchun tayanch maktab bo‘lib qoldi. Kabinetda maktabgacha ta’lim muassasalari rahbarlari uchun adabiyot, bolalarbadiiy adabiyotlarining namunalari paydo bo‘ldi¹⁷. 1920 yil yanvar oyida Maorif Xalq Komissarligi Toshkentda o‘lka uch oylik kursi tashkil qilindi, bu kursda maktabgacha ta’lim nazariyasi, psixologiya, gigiena asoslari o‘qitilar edi.Xalq Maorifi tizimi tezkor suratda rivojlanib borib, endilikda O‘zbekistonda Xalq tizimi bo‘g‘inlarining ish faoliyati, mazmuni, uning vazifalari o‘zgacha qiyofa kasb etmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi, viloyat va Xalq ta’limi boshqarmalari, tuman Xalq ta’limi bo‘limlari maktabgacha ta’limni boshqarishning vakolatli organlari hisoblanadi.
Maktabgacha ta’lim muasssasalarini boshqarish xalq deputatlari Kengashi qoshidagi Xalq kengashining vazifasiga kiradi. Viloyat, shahar, tuman Xalq ta’limiboshqarmasi kengashi a’zolari turli xildagi maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog‘ini rivojlanishini ta’minlaydi. U maktabgacha ta’lim muassasasining moddiy texnik bazasini mustahkamlash, yangi muassasalarni qurish mablag‘ bilan ta’minlash, kadrlar tanlash ishlariga yordam beradi. Kadrlar tayyorlash va ularni malakasini oshirishni yo‘lga qo‘yadi, metodik materiallar bilan ta’minlaydi. Idoralar jamoat tashkilotlari hamda shaxsiy tashabbuslarning faoliyatini muvofiqlashtiradi.
Alohida olingan maktabgacha ta’lim muassasasining ishidagi kllegional, demokratik usullarga yordam berish va qo‘llash, uning mustaqilligini oshirish maqsadida jamoatchilik asosida ish olib boradi va kengashida ko‘riladi.
Kengash homiylik qiluvchi muassasalarning eng faol va manfaatdor bo‘lgan xodimlardan, ota-onalar jamoatchiligidan, maktab vakillaridan, maktabgacha ta’lim muassasasi xodimlaridan tibbiy yordam hizmatchilaridan, mahalla qo‘mitasi vakillaridan iborat bo‘ladi. Ta’limning mablag‘i davlat mablag‘idan tashkil topadi.
Xalq ta’limi – bu maktab, maktabgacha ta’lim va maktabdan tashqari ta’lim kabi tarkibiy qismlarga bo‘linadi. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi bo‘limi maktabgacha ta’lim boshqarmasi tomonidan boshqariladi. Maktabgacha ta’lim boshqarmasining ish mazmuni tegishli boshqarma bo‘limlari orqali rahbarlik ishlarini olib borish, tashkiliy-pedagogik hamda metodik ishlarga rahbarlik qilish, maktabgacha ta’lim rivojining asosiy yo‘nalishlarini aniqlash. Viloyat, tuman, shahar Xalq ta’limi bo‘limlari maktabgacha ta’lim boshqarmalari tomonidan maktabgacha ta’limga rahbarlik qonun, me’yortiv, instruktiv, metodik-dasturiy hujjatlarning bajarilishini nazorat qilish, ichkimehnat tartibi to‘g‘risida nizom, yo‘l-yo‘riq va qoidalarni ishlab chiqish (kasaba uyushmasi hamkorligida) muassasalar tarmog‘i taraqqiyotining istiqboli, yillik xaklq xo‘jalik va davlat rejalarini tuzishda, kapital qurilish, xodimlar tayyorlash, pedagogik mahoratni oshirish va uni nazorat qilishda ishtiroq etadi; tipovoy shtatlar loyihasini ishlab chiqish, uskunalar va o‘quv-ko‘rgazma qo‘llanmalariga bo‘lgan talabni aniqlash, uskunalar va pedagogik qo‘llanmalar namunalarini tasdiqlash, bolalar hayoti va sog‘ligini saqlash bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqish uning bajarilishini nazorat qilish, eshitish organlari va nutqi buzilgan bolalar ishini tashkil etish. Maktabgacha ta’lim yoshdagi bolalarni tarbiyalash nazariyasi va amaliyot masalasida chet mamlakatlar bilan hamkorlik qilish, aholi tomonidan tushadigan ariza, xat va shikoyatlarni ko‘rib chiqish vakolatiga ega.
Metodik va ilmiy tadqiqot ishlariga rahbarlik qilish, o‘qituvchilar malakasini oshirish instituti, rahbar xodimlarni malakasini oshirish va qayta tayyorlash o‘quv-metodika markazi bilan hamkorlikda tipovoy dastur, metodik qo‘llanmalar, tavsiyanomalar, ko‘rsatmalar ishlab chiqish, vatanimiz fani yutuqlarini, ilg‘or ish tajribalarini o‘rganish va tashviqot qilish, maktabgacha ta’lim sohasi bo‘yicha chet el va hamdo‘stlik davlatlari pedagogika fanini o‘rganish. Respublika Vazirliklari rahbar xodimlari va maktabgacha ta’lim sohasida ishlaydigan boshqa xodimlarning pedagogik malakasini oshirish bo‘yicha ishlarni tashkil qiladi. Tashkiliy va pedagogik masalalarga bag‘ishlangan respublikalararotadbirlarni tayyorlash va o‘tqazishni tashkil etadi. Ilmiy-amaliy anjumanlar, pedagogik o‘qishlar, seminarlar, avgust anjumanlari.
Aholi o‘rtasida pedagogik bilimlarnitarqatish ishlariga rahbarlik qiladi. Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun va Kadrlar tayyorlash Milliy dasturiga muvofiq Xalq ta’limi Vazirligi, Avtonom Respublika Xalq ta’limi Vazirligi hamda ularning mahalliy bo‘limlari maktabgacha ta’limga rahbarlik qiladilar. Xalq ta’limi Vazirligining maktabgacha ta’lim boshqarmasi o‘z ishida davlatimizning ijtimoiy va nodavlat maktabgacha ta’limni rivojlantirish va takomillashtirish to‘g‘rsidagi qonun va qarorlariga amal qiladi. Maktabgacha ta’lim boshqarmasi – Davlatimizning maktabgacha ta’lim sohasi bo‘yicha chiqarilgan hujjatlariga asoslanib, maktabgacha ta’lim muassasalari va oilada bolalarga ta’lim va tarbiya berish mazmunini aniqlash va takomillashtirishga, “Bolajon” dasturini takomillashtirishga rahbarlik qiladi, ularning faoliyatini nazorat qilib boradi.
Viloyat, tuman, shahar xalq ta’limi bo‘limlari bevosita Xalq ta’limi Vazirligiga buysunadilar. Viloyat, tuman, shahar xalq ta’limi bo‘limlarida maktabgacha ta’lim bo‘limlari mavjud bo‘lib, tuman Xalq ta’limi bo‘limi va ular qaramog‘idagi faoliyatga rahbarlik qiladi, ular ishini nazorat qilish, pedagog xodimlarni malakasini oshirish ishlari ular zimmasidadir.
Tuman Xalq ta’limi bo‘limi – shu hududda joylashgan barcha maktabgacha ta’lim muassasalarining ishini, ular qaysi idora, tashkilotlarga qarashli bo‘lishidan qat’iy nazar nazorat qiladi. Nodavlat va xususiy maktabgacha ta’lim muassasalari ishiga faqat metodik jihatdan rahbarlik qilib boradi.
Xalq ta’limi bo‘limlari istiqbol reja va yillik reja asosida maktabgacha ta’lim tizimi ishlarini qonun hujjatlari asosida nazorat qiladi. Shuningdek, qaramog‘iga barcha maktabgacha ta’lim muassasalari ishini hozirgi zamon talablari darajasida tashkil etishga mas’uldir. Yuqoridagi vazifalar maktabgacha ta’lim bo‘limi nazoratchi-uslubchisi tomonidan amalga oshiriladi.