Fakulteti kafedrasi Ro’yxatga olindi №

Ikkinchidan, mashinasozlik majmuasi o’ziga xos miqdor va sifat
xususiyatlariga ega. Bu minglab nomdagi (60-yillarda 500-600 ming mashina va
jixozlar, 90-yillarda 1 mln.dan ortiq mashina va jixozlar), turli xajmdagi (yakka,
mayda va yirik seriyali, potok, ommaviy ishlab chiqarish) maxsulotlar ishlab
chiqarishni o’z tarkibiga oldi. Konstruktiv jixatdan murakkab bo’lganligi uchun
o’nlab va yuzlab mamlakatlarda minglab korxonalar kooperatsiyasini taqozo
qiladi.
Uchinchidan, mashinasozlik sanoatida ishlab chiqarilayotgan maxsulotlar
murakkab texnologik xususiyatlarga egadir. Milliy bozor bu maxsulotlarni ishlab
chiqarishga torlik qiladi.
Ayni vaqtda, «xalqaro ixtisoslashgan tarmoq» va «xalqaro ixtisoslashgan
maxsulot» tushunchalarini farqlash lozim. Xalqaro ixtisoslashgan tarmoq
mamlakatlarning xalqaro ixtisoslashuvidagi xarakterini ifodalaydi, uning belgisi
eksport xissasining boshqa tarmoqlardagiga nisbatan yuqoriligi va ichki tarmoqlar
ixtisoslashuvi xamda kooperatsiyaning rivojlanganligidir. Xalqaro ixtisoslashgan
maxsulot ICHXIK va ishlab chiqarish dasturlarining taqsimlanishi to’g’risidagi
ikki va ko’p tomonlama shartnomalar asosidagi tovarlardir (maxsulotlardir).
Xalqaro ixtisoslashgan tarmoq darajasi ko’rsatkichlariga nisbatan eksport
ixtisoslashuviga ixtisoslashgan tarmoq koeefitsienti va tarmoq ishlab chiqarishning
eksport kvotasi kiradi. Tarmoqning eksport ixtisoslashuvi quyidagi formula bilan
aniqlanadi.

Bu yerda, Et - mamlakat eksportida tovarning xissasi (tarmoq tovarlarning

umumlashmasi);
Ej - jaxon eksportida tovarning xissasi.

Tarmoq eksport ixtisoslashuvi koeffitsienti orqali taxminan mamlakatning

xalqaro tarmoqlar ixtisoslashuvi darajasini (xolatini) aniqlash mumkin. Milliy
eksport tarkibida aniq tovar va tovar guruxi xissasi yuqori bo’ladi, yoki aksincha
jarayon bo’lishi mumkin. Eksport kvota esa milliy sanoatning qanchalik tashqi
bozorga yo’naltirilganligini yoki tashqi bozordan ajralib qolganligini ko’rsatadi.
Ishlab chiqarishda eksport kvota xissasining o’sishi mamlakatning sanoatida
xalqaro aloqalarning intensivlashuvi xorijiy iste’molchiga qaratilgani va xalqaro
ixtisoslashgan maxsulotning raqobatbardoshligini yaxshilanganligidan dalolat
beradi.
Xalqaro ixtisoslashgan tarmoq eksport maxsulotlarida ishlov beruvchi tarmoq
maxsulotlari xissasining yuqori bo’lishi ijobiy baxolanadi. Eksport maxsulotlarida
qazib beruvchi sanoat va qishloq xo’jaligi maxsulotlari xissasining yuqori bo’lishi
esa mamlakatning XMT dagi roli passiv ekanligini ifodalaydi.
Xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasining (XICHK) ob’ektiv asosi ishlab
chiqarish kuchlarining rivojlanishi darajasi va ayni vaqtda uning tarmoqlarga,
ishlab chiqarish korxonalarga bo’linishidir. Tarixan qisqa muddatda ishlab
chiqarishning birinchi bo’g’ini - korxona jiddiy o’zgardiki, bu ijtimoiy (xalqaro)
mexnat taqsimotida o’z ifodasini topdi. Korxona tarkibida texnologik jarayonlar
bosqichlari butlovchi qismlarni ishlab chiqarishning aloxidalashuvi va uni qisman
boshqa korxonalarga berish bilan sanoat mexnat taqsimotida sifat o’zgarishlari yuz
beradi. Bu esa kooperatsion aloqalarning rivojlanishiga kuchli turtki berdi.
Umumiy, xususiy va yakka mexnat taqsimoti aloqadorligining xarakteri xam
o’zgardi. Ayniqsa, yakka mexnat taqsimoti mamlakat ichida va mamlakatlar
o’rtasidagi ijtimoiy mexnat taqsimotida sifat o’zgarishlarini yuzaga keltirdi va
rivojlanishning o’ziga xos «epitsentri» vazifasini bajarmoqda.
Bu jarayon ta’sirida ijtimoiy ishlab chiqarishning nafaqat yangi tarmoqlari,
balki detallar bo’yicha va texnologik ixtisoslashgan kichik tarmoq va tarmoqlar
yuzaga kelmoqdaki, natijada kooperatsiya ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha
sektorlari ishlab chiqarish faoliyatining tarkibiy ajralmas qismi bo’lib qolmoqda.
ITI ta’sirida ishlab chiqarish kooperatsiyasining moddiy asoslari yaratildi. ITI
xalqaro ishlab chiqarishga fanni (nou-xau) tadbiq qilish bilan uning xarakterini
xam o’zgartirdi. Natijada, XICHK ning bosh vazifasi - mexnatning kooperatsiyasi
- moddiy ishlab chiqarishning va mexnat unumdorligining o’sishdan tashqari
g’oyat muxim, yangi bir-nechta mamlakatlar ishlab chiqaruvchilarini birlashtirish
orqali yechiladigan vazifalarni xam qo’ydi.
XICHKning asosiy belgilari:
 SHartnomalar asosida birgalikda faoliyat olib borish uchun tomonlarning
oldindan kelishuvi;
 O’zaro kelishilgan soxalardagi sherik-korxonalar faoliyatini muvofiqlashtirish;
 Turli mamlakatlarda ishlab chiqarish kooperatsiyasiga tortiladigan sanoat
korxonalarining (firmalar) mavjudligi;
 Kooperatsiyaning bosh ob’ektlari, tayyor maxsulotlar, komponentlar va
texnologiyalar bo’yicha shartnomalar asosida mustaxkam kelishuvlar;
 O’zaro kelishilgan dasturlardagi vazifalarning kooperatsiya maqsadlaridan
kelib chiqib sherik - partnerlar o’rtasida taqsimlanishi;
 Kooperatsiya doirasida ishlab chiqarish dasturlarini bajarishda tovarlar
yetkazib berishning bir tomonlama yoki kelishilgan aloqalarining amalga
oshirilishi.
Ko’rinib turibdiki, birgalikdagi faoliyat kooperatsiya a’zolaridan
maxsulotlarni ishlab chiqarish, yetkazib borish, uning sifati, xajmi va kelishilgan
muddatlariga qat’iy amal qilishni taqozo qiladi. XICHK keyingi yillarda «xalqaro
sanoat xamkorligi» nomini olmoqda. CHunki, bu jarayon tarkibiga xilma-xil ishlab
chiqarish, tadbiqiy fanlar, texnika, savdo, texnik xizmat ko’rsatish va boshqa
soxalar xam kirmoqda xamda majmuali xarakter kasb etmoqda (2-jadval)