Фалсафа 2021 №3. p65

53
Philosophy and life / ¹ 3 (14) 2021
Ma’nosi: barcha mavjudliklarni komi (komi murod-oliy maqsad) sening saxovating
tufayli. Àslda ularda seni qoyim vujuding va saxovating borligi tufayli ular bordir. Àsl
qoyimlik Senga xos.
Vujudung qachon qilsa zohir qidam (qadim),
Bo’lub borcha ashyo vujudi adam [À.Navoiy, 1991: b.9 ].
Ma’nosi: azalda Sening vujuding zohir bo’lishi bilan, barcha ashyolar adamdan,
ya’ni yo’qlik olamidan vujud (borliq) olamiga kelishdi.
Tasavvufshunos olim N. Komilov, vahdatul vujud falsafasida «Hamma narsa Undan»
tushunchasi bilan birga “Hamma narsa Udir” tushunchasi ham ba’zan qo’llaniladi. Biroq,
shunga qaramay, buni “Tabiat – Xudodir” degan g’oyaga tenglashtirolmaymiz. “Hamma
narsa Udir” degan qarashda Xudoning zoti sifatlarida mujassam, degan fikr ifodalangan.
Vahdatul vujud ta’limotiga ko’ra, olam uzluksiz o’zgarishda (transformatsiya, inqilob),
Xudo har bir lahzada o’zgacha sha’n (surat, shakl-shamoyil- ya’ni forma) bilan zuhur
etadi, yangi sha’n avvalgisiga o’xshamaydi. Faqat orif buni his etadi, chunki aql suratlarga
bog’lanib qoladi, orif qalbi doim mohiyatga – haqiqatga qarab boraveradi[8].
Orif so’zi, bizni o’zbek va boshqa musulmon xalqlari tillariga arab tilidan kirib kelgan
bo’lib, uning ilk mazmuni – Ollohni tanish, tan olishni anglatgan. Keyinchalik, umuman,
ta’lim, ilm-ma’rifatni anglatuvchi tushuncha sifatida e’tirof etila boshladi. Xususan, maorif
so’zining o’zagi orifdir.
I. Haqqulov: tasavvuf tadqiqotchilarining e’tirof qilishlaricha, Mansur Xalloj va Boyazid
al-Bistomiyda ham vahdatul vujudga yaqin fikr-qarashlar bo’lgan. Àmmo ular vahdatul
vujudga qaraganda vahdatul shuhudga yaqindirligini aytadi. Navoiyning “Xazoyinul
maoniy”dagi bir g’azalida bu haqda shunday deyiladi:
Zihi kamol ila kavnayn naqshiga naqqosh,
Muqavvanot vujudin vujuding aylab fosh[À.Navoiy, 1987. b.226]
deb boshlanuvchi g’azali mazmuni tahlilini keltiradi.
Tavhid va vahdatul vujud atamasi ilmiy adabiyotda ko’pincha bir maznunda tadbiq etiladi.
Xolbuki, tavhid sof diniy, vahdatul vujud esa tasavvufiy tushuncha bo’lib, mohiyat e’tibori
bilan ular bir-biridan farq qiladi. Vahdatul vujudniki - "kasrat", shuning uchun ularning
birini ikkinchisiga nisbat berish mumkin emas, deydi [I.Haqqulov,1993: b. 18-20].
Bu yerda tasavvufiy she’riyatda borliqni orifona va shoirona tamsil va badiiy tarzda bayon
qilish san’ati borligini ko’rishimiz mumkin.
Ba’zi o’rinlarda aytib o’tganimizdek, falsafaning boshqa muammolari kabi borliq bilan
bog’liq masalalarda nafaqat, dunyoviy va diniy yondashuv namoyondalari o’rtasida
murosasiz bahslar kechadi, balki, dinlardagi oqimlar, mazhablar, suluklar, tariqat
yo’llarida ham juda murosasiz ixtiloflar bo’lib, “qo’li baland kelganlar” “mag’lublarni”
kofirlikda ayblab, qatl qilishgacha borganlar. Zero bu masalani Navoiy falsafiy merosini
o’rganishning mafkuraviy jihatlari mavzumizda to’xtalib o’tganmiz.
Insoniyat tarixi mafkuraviy kurashlar jarayoni bilan kechgan ekan, bu hol hozir ham
davom etib kelmoqda. Xususan, ba’zi tadqiqotchilar vahdatul vujud ta’limotini panteistik
nazariya deb talqin qilsa, diniy aqida tarafdorlari buni qabul qilishmaydi. Vaholanki, shu
davrgacha olib borilayotgan tadqiqotlar ilmiy tili qadimgi yunon tili, uning merosxo’ri bo’lgan
G’arbiy Yevropa mamlakatlari tillarida bo’lganligi o’laroq panteizm – ilohiy, ilohiyot, Ollohga
doir so’zini anglatar ekan, aslda ularning mantiqiy asosi bir ekanligini ko’rishimiz mumkin.
Lekin, garchi masalaning qo’yilishi va unga javob aniq bo’lishi mumkin bo’lgani holda, unga
yondashuv va javoblar masalasida bahslar bor va u tabiiydir. Panteistik qarashlarning deyarli

---