Фалсафа 2021 №3. p65

54
Philosophy and life / ¹ 3 (14) 2021
4 http://kh-davron.uz/kutubxona/islomiy-adabiyot/tasavvuf/najmiddin-komilov-tasavvuf-8-vahdatul-
vujud-va-vahdatush-shuhud.html
hammasida olam, borliq, uning javhari, ya’ni substantsiyasi masalasida qo’yiladigan bir
savolga asosan ikki xil yondashuv bor. Bular: “Xudo va tabiat bir narsa” va “Xudo butun
koinot, olam xususan tabiatning Yaratuvchisi” sifatida xulosalanadi. Bu bahs tassavuf shayxlari
bo’lgan ma’rifat yo’lidagi mutasavvuflar tariqat yo’llari o’rtasidagi bahsdir. Yuqorida keltirilgan
Navoiy g’azalining mazmuni ham, “Hamma narsa undan” xulosasini beradi.
4
Chunonchi, Rumiy birinchi bo’lib, olamning zarradan koinot qadar o’zaro vobastaligi,
bir-biri bilan tortilib turishi, dialektik taraqqiyoti (oddiydan murakkab sari rivojlanish,
hamma yerda ziddiyat va qarama-qarshiliklar birligining mavjudigi) haqida fikrlar bayon
etgan edi. Bu bir necha asrdan keyin Gegelü tomonidan rivojlantirildi va Gegel ta’limoti
sifatida G’arb falsafiga uning asoschisi sifatida kiritildi.
Àmmo Naqshbandiya tariyqatining ko’zga ko’ringan arbobi, ulkan olim va so’fiy Imomi
Robboniy (hijriy 971 – 1034 sanalar va milodiy 1563 – 1625 sanalar) bu xil qarashga
o’zlarining to’rtinchi yo’llarini qo’shdilar.
U kishining fikrlaricha, vahdatul vujud solikka oriz bo’ladigan bir holdir. O’shanda so’fiy
odamga ko’rinadigan hamma narsa bir vujud bo’lib qoladi. Àmmo solik ilohiy tavfiq ila nabaviy
hidoyatga rafiq bo’lib tursa, boshqa bir maqomga erishadi [https://ahlisunna.uz/ahmad_as-
sirhindiy]. Bu maqom vahdatul vujud maqomidan ustun maqom bo’lib, «vahdatush-shuhud»
deb ataladi. Vahdatush-shuhud darajasiga yetgan solikning shohidligi faqat vojibul vujud
(Àlloh)ning yolg’iz O’zi bo’lib qoladi. Boshqa narsalar o’zlari mavjud bo’lsa ham, unga yo’qdek
bo’lib qoladi. Chunki, quyosh chiqqanda yulduzlar ko’rinmay qolganidek, Àlloh taologa
yetishganda, boshqa narsalar ko’zga ko’rinmay qoladi.
Tasavvuf yo’llari, ular o’rtasidagi g’oyaviy, falsafiy farqlar va ixtiloflar jarayonlari
tarixi, ularda borliq bilan bog’liq muammolar tahlili, professor Sh.Sirojiddinovning
ilmiy monografiyasida ancha xolis, ilmiy-ma’rifiy tarzda tadqiq qilib, xulosalar berilgan.
“Tasavvuf nazariyasi bir-biriga jiddiy muxolif bo’lgan ikki yunalishda rivojlana boshladi.
Biri falsafani omixtalashtirgan holda, ikkinchisi kalom ilmi. Birini “Vahdat ul-vujud”,
ikkinchisini “Vahdat ul- shuhud” deb nomladilar. Ya’ni, “vujudiylar” g’oyalarini maslak
qilgan tariqatlar paydo bo’ldi. “shuhudiylar” ichida ham bir-biri bilan yuz ko’rmas bo’lgan
tariqatlar paydo bo’ldi. Ularning bir-birlariga munosabatlari manoqib adabiyotlarida to’la
aks etgan”[Sh.Sirojiddinov, 2011: b. 10-11]
“Naqliy ilm” va “aqliy ilm”ga munosabat ham tasavvuf ilmlarida turlicha yondashildi va
talqin qilindi [Sh.Sirojiddinov, 2011: b. 10-11]. Àfsuski, hozirgi kunlarimida ham aqliy bilimni
rad etib, naqliy bilimlarga yopishib olish holatlari ustuvorlik kasb etayapti. Àlbatta bu o’rinda,
dogma darajadagi va jo’n aqidalarga yopishib olish nazarda tutilmoqda. Masalan fan-texnika va
boshqa samarali ilmiy manbalar o’rniga hali ham irim-sirimlarga, folbinga, soxta tabiblarga
ishonish, hatto e’tiqod darajasiga olib chiqadigan soxta chorlovlar qilish bunga misoldir.
Faylasuflarning qarashlarida ustuvor bo’lgan mistik-metafizik qarashlar XIII asrdan
e’tiboran sufiylar orasida tobora ommalashib borayotgan Ibn al-Àrabiyning (1165-1240)
“Vahdat ul-vujud” (Yagona borliq) mistik ilohiy ta’limoti mag’ziga singdi. Tobora chuqurlashib
borayotgan va keng qatlamlarga ta’siri kundan-kunga ziyoda bo’layotgan ushbu ta’limot shu

---