Falsafa: uning predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli ma'ruzani olib borish texnologiyasi

Fan dunyoqarash shakli. Fan bilimning mustaqil sohasi, dunyoqarashning alohida shakli sifatida faqat XVII-
XVIII asrlarda to
‘la shakllandi. Muayyan darajada shartlilik bilan shuni aytish mumkinki, bu I.Nyuton klassik mexanikaning 
asosiy qonunlarini ta'riflab, shu tariqa tabiatshunoslikning bo
‘limi – asoslari asrlar mobaynida shakllangan, bosh tamoyillari 
esa bundan yuz yilcha muqaddam, avvalo Galileo Galiley tomonidan ta'riflangan klassik mexanikaning shakllanishiga yakun 
yasaganidan keyin yuz berdi. 
Fan rivojlanishining asosiy bosqichlari
. 
Miloddan avvalgi I ming yillikdan XVI asrgacha bo
‘lgan davr ilk fan 
davridir
. Bu davrda asrlar mobaynida avloddan-avlodga o
‘tib kelgan, hayot tajribasi va mehnat faoliyati jarayonida olingan 
amaliy bilimlar bilan bir qatorda juda umumiy va mavhum mushohadalarga asoslangan nazariyalar xususiyatiga ega bo
‘lgan 
tabiat haqidagi dastlabki falsafiy tasavvurlar (naturfalsafa) vujudga kela boshlagan. Ilmiy bilim kurtaklari naturfalsafa 
doirasida uning elementlari sifatida shakllangan. Matematik, astronomik, tibbiy va boshqa masalalarni yechishda 
foydalaniladigan ma'lumotlar, usullar va metodlar jamlanishi bilan falsafada tegishli bo
‘limlar vujudga kelgan va 
keyinchalik asta-sekin shakllanayotgan ayrim fanlar: matematika, astronomiya, tibbiyot va hokazolarga ajralib chiqgan.
Jumladan, Aristotelning falsafiy asarlarida fizika, zoologiya, embriologiya, mineralogiya, geografiya kabi 
fanlarning kurtaklariga duch kelish mumkin. Miloddan avvalgi III-II asrlarda falsafiy bilim tarkibida statistik mexanika, 
gidrostatika, geometrik optika (xususan, ko
‘zgular haqidagi alohida fan – «ka-toptrika») farqlanadi va nisbatan mustaqil 
ahamiyat kasb etadi. Markaziy Osiyo mutafakkirlari al-Xorazmiy matematika, al-Farg
‘oniy astranomiya, al-Beruniy 
meneralogiya va geografiya, Ibn Sino tibbiyot, Mirzo Ulug
‘bek astranomiya, Alisher Navoiy adabiyot ilmi rivojiga munosib 
hissa qo
‘shdi va ular ijodi mahsullari bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Biroq bu fanlarda ayrim tasodifiy 
kuzatishlar va amaliyot ma'lumotlari umumlashtiriladi-yu, lekin eksperimental metodlar hali qo
‘llanilmaydi, aksariyat 
nazariy qoidalar esa asossiz va tekshirib bo
‘lmaydigan spekulyasiyalar mahsuli hisoblanadi. Ammo ko‘rib chiqilayotgan 
davrda vujudga kelgan ilmiy fanlar bu davr mobaynida falsafiy bilim qismlari sifatida talqin qilinishda davom etgan.
Shu narsa diqqatga sazovorki, hatto XVII asr oxirida Nyuton o
‘zining fizika asoslarini yaratgan «Natural 
falsafaning matematik asoslari» deb nomlangan asarini e'lon qilgan. Shunday qilib, falsafadan alohida faoliyat sohasi 
sifatidagi fan hali mavjud bo
‘lmagan: u asosan falsafa doirasida, ilmiy bilimlarning boshqa manbai – hayot amaliyoti va 
hunarmandchilik san'ati bilan bir vaqtda va u bilan juda zaif aloqada rivojlangan.

---

Xullas, bu davrda Qadimgi Yunonistonda 
“Platon akademiyasi”, Markaziy Osiyoda “Ma'mun akademiyasi” tashkil 
etilgan, ilmiy bilim rivojida muayyan yutuqlarga erishilgan bo
‘lsada, madaniyatning alohida shakli sifatida fan paydo 
bo
‘lishidan oldingi «embrional» davri hisoblanadi.
2. XVI-XVII asrlar 
– 1 ilmiy inqilob davri bo
‘lib, u klassik fan davri deb nomlanadi va XIX asrgacha davom 
etadi.
U Kopernik va Galiley tadqiqotlaridan boshlanib, Nyuton va Leybnitsning fizika va matematika sohasidagi 
fundamental asarlari bilan o
‘z cho‘qqisiga ko‘tarilgan. Galiley vafoti (1642 yil 8 yanvar)dan so‘ng oradan bir yil o‘tgach 
Nyuton tug
‘ilgani (1643 yil 4 yanvar) ramziydir. Fanning bu buyuk ijodkorlari yashagan davr –kashfiyotlar hamda yangi 
ilmiy g
‘oyalarning mualliflari sxolastika va diniy dunyoqarash dogmatizmiga qarshi kurash olib borgan romantik davrdir.
Bu davrda hozirgi vaqt tabiatshunosligining asoslari yaratilgan. Hunarmandlar, tabiblar, alximiklar tomonidan 
qo
‘lga kiritilgan ayrim dalillar tizimli tahlil qilinib, umumlashtirila boshlagan. Ilmiy bilim tuzishning tabiat qonunlarini 
matematik ta'riflash, nazariyalarni tajribada sinash, tajribada asoslanmagan diniy va naturfalsafiy dogmalarga tanqidiy 
qarash bilan bog
‘liq bo‘lgan yangi me'yorlari va ideallari vujudga kelgan. Fan o‘z metodologiyasini yaratgan va amaliy 
faoliyat ehtiyojlari bilan bog
‘liq bo‘lgan masalalarni yechishga tobora faolroq yo‘naltirilgan.
Biroq fan o
‘zining yangi metodologiyasini yaratib, amaliyot ruhi bilan sug‘orilgani sari u o‘z tarixiy vatani – 
falsafa qirg
‘oqlaridan uzoqlasha boshlaydi. Ko‘rib chiqilayotgan davr oxiriga kelib u falsafiy, diniy, teologik aqidalardan 
qat'iy nazar rivojlanishi mumkin bo
‘lgan bilimlar tizimi sifatida tushunila boshlaydi. Natijada fan faoliyatning alohida, 
mustaqil sohasiga aylanadi. Professional olimlar paydo bo
‘ladi, ularni tayyorlash amalga oshiriluvchi universitet ta'limi 
tizimi rivojlanadi. O
‘z faoliyati, muloqot va axborot ayirboshlashning alohida shakllari va qoidalariga ega bo‘lgan ilmiy 
hamjamiyat vujud keladi.
XVII asrda dastlabki ilmiy akademiyalar: London qirollik jamiyati (1660), Parij Fanlar akademiyasi (1666) tashkil 
topadi. Keyinroq Berlinda (1700), Sankt-Peterburgda (1724), Stokgolmda (1739) va yevropaning boshqa poytaxt 
shaharlarida ilmiy akademiyalar ta'sis etiladi. Bu akademiyalarning eng yirigi - London qirollik jamiyati bo
‘lib, u tashkil 
etilgan paytda 55 a'zodan iborat bo
‘lgan. Parij Fanlar akademiyasi 21 kishidan iborat tarkibda ish boshlagan. Sankt-
Peterburg akademiyasining a'zolar shtatida dastlab 11 kishi belgilangan. yevropa mamlakatlarida XVIII asr boshiga kelib 
olimlar soni bir necha ming kishiga yetgan bo
‘lsa kerak, chunki ilmiy jurnallarning (bu davrda bir necha o‘n ilmiy jurnallar 
nashr etilgan) tirajlari ming nusxagacha borgan.
3. XIX asr oxiri  XX asrning 70 yillar fani noklassik fan davri deb ataladi. Bu davrda ko
‘plab ayrim ilmiy fanlar 
vujudga keladi, ularda ulkan faktik material to
‘planadi va tizimga solinadi. Matematika, fizika, kimyo, geologiya, biologiya, 
psixologiya va boshqa fanlarda fundamental nazariyalar yaratiladi. Texnika fanlari vujudga keladi va moddiy ishlab 
chiqarishda yanada sezilarliroq rol o
‘ynay boshlaydi. Fanning ijtimoiy roli ortadi, uning rivojlanishi o‘sha davr 
mutafakkirlari tomonidan ijtimoiy taraqqiyotning muhim omili sifatida e'tirof etiladi.
XVIII asrning o
‘rtalarida jahonda fan bilan shug‘ullanuvchi kishilar 10 ming kishidan oshmagan bo‘lsa, XIX asr 
oxiriga kelib olimlar soni 100 ming kishiga yetadi. XVI asrda «olim odamlar»ning yarmidan ko
‘prog‘i diniy ma'lumot olgan 
kliriklar edi. XIX asrda fan ijtimoiy mehnatning mustaqil tarmog
‘iga aylanadi va u bilan universitetlar va institutlarning 
maxsus fakultetlarini tamomlagan «dunyoviy» professional olimlar shug
‘ullanadi. 1850 yilda jahonda mingga yaqin ilmiy 
jurnallar nashr etiladi, 1950 yilga kelib esa ularning soni 10 mingdan oshadi. 1825 yilda nemis kimyogari Yu. Libix ilmiy 
laboratoriya tashkil qiladi va u olimga ko
‘p miqdorda daromad keltira boshlaydi. XIX asr oxiriga kelib bunday 
laboratoriyalar soni ko
‘payadi. Fan tijoratchilar, tadbirkorlar e'tiborini o‘ziga tobora ko‘proq torta boshlaydi. Ular 
olimlarning ishlab chiqarish, sanoat ahamiyatiga molik bo
‘lgan ishlarini mablag‘ bilan ta'minlay boshlaydilar.
4. XX asrning 70 yillarida fan rivojlanishida yangi bosqich boshlanadi. Bu davr fani postnoklassik