Fan va innovatsiya vazirligi

2.1 Yurtimizda ko’p uchraydigan to’ri qanotlilarning biologiik xususiyatlari va ularning zararlari .
Marokash chigirtkasi (Docios-taurus maroccanus Thumb.) — toʻgʻriqanotlilar turkumiga mansub hasharot. Tanasining uz. 2,5—4,2 sm, qizgʻishsariq. Och-qoʻngʻir tusli old koʻkragidagi "x" harfiga oʻxshash oq naqshi bilan boshqa chigirtkalardan farq qiladi. Koʻzachasida 18—42 ta tuxum boʻladi. Lichinkalari 5 yosh davomida rivojlanadi. Tuxumdan lichinkalari, odatda, aprelning 1-yarmida yoki birmuncha kechroq chiqadi. May oyida qanot chiqaradi. Bir toʻdadagi lichinkalarning qanot chiqarishi uchun 7—10 kun kerak. Shundan 8—10 kun oʻtgach, ular urugʻlanadi va tuxum qoʻya boshlaydi. Marokash chigirtkasi galagala boʻlib hayot kechiradi. Lichinka toʻdalari dasht tomondan keng koʻlamda harakatlanib, ekinlarga yopiriladi (shuning uchun koʻpincha uni dasht chigirtkasi deb ham atashadi). Dehqonchilik mintaqalarida keng tarqalgan. Qishloq xoʻjaligi ekinlarining xavfli zararkunandasi.
Marokash chigirtkasining tabiiy kushandalaridan biri shaqshaqlar oilasiga mansub qush — sochdir. Bu qushlar baʼzan chigirtkalarning ayrim tuda va galalarini yeb, butunlay yoʻq qiladi.
Kurash choral ar i : qoʻriq va tashlandiq yerlarni oʻzlashtirish; sumitsidinning 20%li emulgirlanuvchi kon-sentratsiyasi (0,2—0,3 kg/ga) yoki detsisning 25% li emulgirlanuvchi konsentratsiyasini (0,2—0,5 kg/ga) purkash.
Yerda istiqomat qiluvchi ikki million hasharotlar orasida haqiqiy tabiiy ofat bo'lishga qodir bo'lganlar bor. Ularning biri: Osiyo chigirtkasi - Orthoptera buyrug'iga ishora qiladi.
Cho’l –dashtlarda tezda o'tishga bo'lgan chigirtkalar, chigirtkalar bilan bog'liq, lekin bunga qaramasdan, ular hech qachon katta miqdorda tug'ilmagan va atrofdagi barcha yashil maydonlarga jiddiy tahdid solmaydilar.
Chigirtkalar chigirtkalardan antennaning uzunligi bilan ajralib turadi: ular chigirtkalardan ko'ra uzoqroq, chigirtkalar uchun esa boshlaridan ko'ra qisqaroqdir.
Ashyoviy migratsiya chigirtkasi (Locusta migratoria), Evropada va Kichik Osiyoda, Shimoliy Xitoy va Shimoliy Afrikada, Koreyada yashaydi. Rossiya va MDH davlatlari hududida ushbu ortopterlar Evropa qismi, Kavkaz, Markaziy Osiyo, Qozog'iston va G'arbiy Sibirning janubiy viloyatlariga janub tomon uchib ketadi.
Mo'tadil iqlim zonasida hasharotlaryumshoq, qumli, juda nam tuproqda tuxumni kutishadi. Ushbu hasharotlarning kelajak avlodlari uchun ideal pitomniklar daryo oqimlari va qamishzor va tog'orachalar bilan qoplangan suv havzalari kabidir.
Shunga muvofiq, Rossiya hududida va unga qo'shni mamlakatlarda, ayniqsa, yirik chigirtkalarni parvarish qilish markazlari Qora, Kaspiy, Orol va Balxash ko'llariga oqib o'tadigan daryolarning deltasida, shuningdek Tuna deltasida joylashgan.
Bahorda, agar debriyaj quruq bo'lmasa va uzoq muddatli suv toshqini bilan qoplanmagan bo'lsa, kattalar hasharotiga o'xshash shaklga va tuzilishga ega bo'lgan mayda chigirtkalarning lichinkalari er osti tuxum kupligini tuxum bilan qoldirib, pupa bosqichidan o'tadi. Yoshlar bir necha mollardan o'tib, tez o'sib o'sadi.
"Yaxshi oziqlangan" yillarda, bu ortopteronlar oqsilga boy mo'l-ko'l o'simlik mahsulotlarini topishlari mumkin, ular bahordan kech kuzgacha. uzunligi 4-5 sm gacha "filli" shaklida yashaydi. Ushbu "tinch" shakl rangsiz yashil yoki sarg'ish-yashil rangga ega bo'lib, faol emas, orqasida aniq "shovqin" ga ega va yovvoyi mushaklarda - asosan g'alla va bug'doy o'ti bilan oziqlanadi.
Biroq, zararsiz "filli" juda ko'p turli xil ko'rinish hosil qiladi yashirin shaklbu uzoq vaqtdan beri alohida, alohida turga tegishli bo'lgan yagona odamdan farq qiladi.
Temirchaklar (Tettigonioidea) -toʻgʻri qanotli hasharotlar turkumi katta oilasi, 7 mingga yaqin turi maʼlum. Oʻzbekistonda 100 dan ortiq turi uchraydi. Orqa oyoqlari sakrovchi. Koʻpchiligi (asosan, erkagi)ning oldingi qanotida ovoz chiqaruvchi organi bor. Issiq va iliq iqlimli mamlakatlarda tarqalgan. Eshitish organi oldingi oyogʻining boldir qismida joylashgan. Tuxum qoʻygichi qilichsimon, uzun. T. oʻsimlikxoʻr, shuningdek, yirtqichlari ham bor. Oʻrmon chetlari, butazorlar, gʻorlar, toshlar ostida va boshqa joylarda yashaydi. Tuxumi qishlaydi; bahorda tuxumdan lichinka rivojlanadi. Lichinka 1—2 oy mobaynida 5—8 marta pust tashlab taraqqiy etadi. Hayot sikli bir yoki bir necha yil (dshpauza hisobiga) davom etadi. Baʼzi T. (yashil T. va kulrang T.) qurgʻoqchilik yillari ekinlar (gʻalla, tokzorlar)ga ziyon keltiradi.
Muntazam ravishda, taxminan 10-12 yil oralig'ida, ayniqsa quruq va issiq yillarda, Osiyo migratsiya chigirtkasi haddan tashqari miqdordagi urug'lar. Keyinchalik qanotlari yetishmagan lichinkalar hajmi 6,5 sm ga oshadi.
Ular xiralashgan yashil rangning o'rniga bir nayzani to'g'rilashadi, ular zo'r pushti kamzulli kamuflyaj bilan qoplangan va tartibga kela boshlaydi, zich kolonlarda yig'iladi - ularning yo'lida o'sadigan, suvli va yashil barcha narsalarni yo'q qilish.
Qir chigirtkasi, turon chigirtka — toʻgʻriqanotlilar turkumiga mansub hasharot. Gʻalla ekinlari zararkupandasi. Oʻrta Osiyo va Qozogʻistonda tarqalgan. Erkagining kattaligi 24–32 mm, urgʻochisi 35–50 mm. Soni sariq yoki kulrang, boldiri tashqi tomonidan sargʻish, ichki qismi och qizgʻish. May oʻrtalarida lichipkasi chiqadi. Rivojlanish davri 40—45 kun. Asosan, lalmikor yerlarda yashab, gʻalla ekinlariga zarar keltiradi. Kurash choralari: agrotexnika tadbirlariga rioya qilish va zaharli xoʻraklardan foydalanish.
CHIRILDOQLAR
CHIRILDOQLAR (Gryllidae) to’g’riqanotlilar turkumiga mansub hasharotlar oilasi. Tropik va mo”tadil mintaqalarda 2 mingdan ortiq turi ma’lum. Sernam o’tloq yerlarda, poliz va sabzavot ekinzorlarida, xonadonlarda yashaydi. O’rta Osiyoning sug’orma dehqonchilik mintaqalarida ko’pincha dasht chirildog’i (Acheta deserta Pall.) uchraydi. Erkagining tana uzunligi 10— 16 millimetr, urg’ochisiniki 12-20 millimetr, qora; tanasi mayda kulrang tuklar bilan qoplangan. Orqa oyoqlari sakrovchi. Ustqanoti qornining uchigacha yetadi. Erkagi ustqanotlarini bir-biriga ishqalab chirillagan tovush chiqaradi. Eshitish organi oldingi boldirida. Qornining uchida uzun o’simtalari bor. Tuproq yoriqlari, toshlar tagi yoki uyalarda, ba’zilari uylarda (uy chirildog’i yoki qora chigirtka) yashaydi. Tuproqning yuza qatlamida katta (beshinchi) yoshdagi lichinkalari qishlaydi. Aprel-may oylarida lichinkalar pust tashlab, voyaga yetgan hasharotga aylanadi. Qanotlari shakllanib bo’lganidan keyin, bir oy o’tgach Chirildoqlar kichikroq gala bo’lib, tuproq yoriqlariga tuxum qo’yadi. 15-20 kunda tuxumdan lichinkalar chiqadi. Yiliga bir marta avlod beradi. Ekinlarni zararlaydi, ba’zan ko’chat qalinligining kamayishiga sabab bo’lishi mumkin. Vertun chirildog’i (Oecanthus turanicus Uv.) lalmi ekinzorlarni va ularga yakin joylashgan g’o’za, beda, yosh toklarni zararlaydi. Kurash choralari: zaharli xo’rak va o’simliklarga insektisidlar sepish, begona o’tlarga qarshi kurash, tuproqqa yaxshi ishlov berish va boshqalar.
CHIRILDOQLAR (Locustella) chumchuqsimonlar turkumiga mansub qushlar urug’i. Eng mayda qushlardan, uzunligi 12— 16 santimetr. Tanasi cho’ziq, tumshug’i juda uzun va to’g’ri. Tanasining ustki tomonida yoki tomog’ida uzunasiga joylashgan qoramtir dog’lar bor. 7-8 turi, jumladan, O’zbekistonda 4 turi ma’lum. Yevropa, Shimoliy G’arbiy Afrika va Osiyoda (janubda Himolaygacha) tarqalgan. Afrika va Janubiy Osiyoda qishlaydi. O’rmon chetlari va to’qaylarda yashaydi. Butalarga yoki yerga uya quradi. Yer bag’irlab past uchadi. Hasharotlar bilan oziqlanadi. Chirqillashga o’xshash ovoz chiqarib sayraydi (nomi shundan).
Shuning uchun ular asosan hasharotlarning maxsus eshitish organlari - timpanal
organlar tarkibiga kiradi. Hasharotlarning timpanal organlari oldingi oyoqlar boldirida
(temirchaklar, chirildoqlar, buzoqboshlar), ko’krakda (suv qandalalari), qorinida
(chigirtkalar, jizildoqlar, ayrim qattiq qanotlilar), qanotlarda (to’rqanotlilar) joylashgan.
Timpanal organlar, ayniqsa sayroqi hasharotlarda yaxshi rivojlangan. Ularning soni 2-
tadan bir necha o’ntagacha va hatto yuzdan ortiq (jizildoqlar) bo’lishi mumkin.
Temirchaklarning timpanal organlari oldingi oyoqlarning boldir qismida joylashgan
ikkita tor tirqish bilan boshlanadi. Bu tirqishlar nog’ora bo’shlig’iga ochiladi.
Bo’shliqning ichki tomonida ikkita nog’ora pardasi joylashgan. Nog’opa pardalarning
oralig’idan traxeya naylari o’tadi. Bu naylar tovushni kuchaytiruvchi rezonatorlar
vazifasini o’taydi. Timpanal organning asosiy qismi uch guruh skolpoforlardan iborat:
Skolpoforlar nog’ora pardaga va rezonator traxeyalarga tegib turadi. Sezuvchi nerv
hujairalarning o’simtalari timpanal nervni hosil qiladi. Xordotonal sensillalar, ya‘ni
skolpoforlar har xil chastotali tovush tebranishlarini qabul qiladi. Sensillalardan bir
guruhi muayyan tur individlari uchun xos bo’lgan tovush tebranishlarini qabul qiladi.
Hasharotlarning ayrim jinsli bo’lishini bir-biridan farq qiladigan belgilaridan bilish mumkin . Ular katta, yirik, maydaligi, maxsus o’simtalari bo’lishi, rangidagi pigment tarkibi, yashash sharoitiga qarab har ikkala jinsda farq kuzatiladi. Masalan, kapalaklarning erkagi urg’ochisiga nisbatan kichikroq va boshqa rangda bo’ladi. Ayrim qo’ng’izlarning (bug’u qo’ng’iz, shoxli qo’ng’iz) erkagi tanasida turli o’simtalar rivojlangan. Ayrim urg’ochi hasharotlar (chirildoq, temirchaklar, yaydoqchilar)ning qorin bo’limida tuxum qo’yg’ichi bo’ladi.
Bir qancha hasharotlar erkaklari qanotli bo’lib, urg’ochilarining qanotlari kuchsiz rivojlangan yoki butunlay rivojlanmagan (odimchi kapalaklar) bo‘ladi.
Urg’ochilik jinsiy organlari jinsiy bezlardan, gonadalar, ularning yo’llari va har xil
o’simtalardan iborat bo’lib, ularda tuxumdon bitta yoki ikkita bo’lishi mumkin. Tuxumdon tuxum naychalaridan iborat bo’lib, ular bir nechta bo’lishi mumkin. Tuxum naychalari cho’zilib, ingichka ipga aylanadi. Bu iplar yordamida tuxum naychalari yurak atrofidagi tana terisiga ichki tomonidan yopishadi. Ba‘zan tuxum naychalari qorin sohasida erkin joylashadi va ularning atrofidagi to’qimalar turtib turadi.