Фан: Ўзбек тилининг сохада кўлланилиши

Узбек пунктуацияси тараққиётини иккн катта даврга бўлиб ўрганиш мумкин: 1. Улуғ Октябрь социалистик революциясидан олдинги даврда ўзбек пунктуацияси. Бу давр ўзбек ёзувида тиниш белгиларининг қўллана бошлаши, уларни қўллашнинг одат тусига кириши ва ўзбек пунктуациясининг шаклланиши билан характерланади. Бу XIX асрнинг иккинчи ярмидан то 1917 йилгача бўлган даврни ўз ичига оладн. 2. Улуғ Октябрь социалистик революциясидан кейинги даврда ўзбек пунктуацияси. Бу давр ўзбек ёзувида тиннш белгиларннинг қўлланилиши муайян тартибга кирганлиги, ўзбек пунктуациясипипг системалашуви ва ўзбек графикасининг алоҳпда бнр қисмп сифатнда ўрганилишн билан характерлапади. Узбек пупктуацнясипнпг нлмин асосда ўрганилиши ҳам Улуғ Октябрь социалистик революциясидан сўпг бошланди. Бу 1917 йилдзн то ҳозиргача бўлган даврни ўз ичига олади.

ПУНКТУАЦИЯ ВА УНИНГ ПРИНЦИПЛАРИ

Ўзбек ёзувида тиниш белгиларннинг қўлланилиши тарихи ва характерп ўзбек пунктуациясининг икки назарий (фундаментал) асосн мавжудлигини кўрсатади: а) ўзбек тилининг грамматик қурилиши; б) рус пунктуацион системаси. Узбек пунктуацияси, аввало, ўзбекча нутқ (гап) қурилишига асосланади, яънн ўзбек тилининг грамматик структураси ўзбек пуиктуацияси учун негиз (фундамент—асос) ҳисобланади. Узбек тили гап қурилиши тиниш белгиларининг қўлланишидаги биринчи, етакчи асос бўлиб, ўзбек пунктуациясининг ўзига хос хусусиятларини белгилашда муҳим аҳамиятга згадир. Рус пунктуацион системаси ўзбек пунктуациясининг иккинчи асоси ҳисобланади. Бу, биринчидан, сўроҳ, ундов, кўпнуқта, қўштирноҳ каби тиниш белгиларининг ўзбек тилига рус тилидан ўтганлиги; иккинчидан, баъзи пунктуацион ҳоидаларнинг рус тили пунктуацияси асосида тузилганлиги; учинчидан, миллатлараро алоқа воситаси бўлмиш рус тилининг СССРдаги бошқа тиллар, қатори ўзбек тилига ҳам кўрсатган баракали таъсири билан изоҳланади.

Тиниш белгиларининг қандай усул ва тартибда қўлланиши пунктуация принциплари асосида белгиланади. Ҳозирги ўзбек тилида тиниш белгиларининг қўлланиши қуйидаги принципларга асосланганлигини кўрамиз: Логик-грамматик принцип. Бу принцип нутқнинг семантик-грамматик жиҳатлари билан боғлиқ бўлиб, нутқ мазмуни, нутқ структураси ва нутқ интонациясини ўз ичига олади ҳамда шуларга асосланади. Ҳар бир нутқ парчасига (гапга) хос шу уч жиҳатнинг диалектик бирлигини қуйидаги мисолда очиқ кўриш мумкин.