Фан: Ўзбек тилининг сохада кўлланилиши

Ёзма нутқда у ёки бу тиниш белгинииг қўлланиши маълум бир системага асосланади. Бу система, аввало ўзбек тили гап қурилишига боглиқ ҳолда белгиланади. Чупки «бутун тил қурилишининг моҳияти гапдадир». (А. А. Шахматов) Узбек тилининг грамматик қурилиши ўзбек пупктуациясининг логик-грамматик асоси саналади. Демак, тиниш белгиларининг ёзма нутқ жараёнида ишлатилиши ўз илмий-назарий ва ижтимоий-амалий асосига эгадир.

ТИНИШ БЕЛГИЛАРИ ВА ЁЗМА НУТҚ МАСАЛАЛАРИ

Пунктуация — ёзув оннаси. Тиниш белгилари ёзма нутқдаги мақсадни аниқ ифодалаш, унинг тушуиилишини осоилаштириш учун қўлланади. Улар ёзма нутқнннг мазмуний, грамматик, интонацион муносабатларини, синтактик бўлинишини белгиловчи, стилистик равонлигиии таъминловчи кўрсатгичдир, воситадир.

Ҳозирги кунда пунктуациянннг роли ортиб, унинг функцияси ва қўлланиш доираси кенгайиб бормоқда. Бу ҳодиса республикамизда матбаачилик, матбуот ва нашриёт ишларининг кенг ривожланиши, ўзбек ёзув маданиятининг тараққий этишн, кишилар саводхонлигининг ошиши ва уларнинг ўз амалий фаолиятларида нутқнинг барча формаларидан фойдалапа олишлари, адабий тил таъсириникг кенгайиши, адабий тил функционал стилларининг пайдо бўлиши ва такомиллашуви — нутқ маданиятинипг кенг кўламда равнақ топиши ва ўсиши билан изоҳланади. Шунга кўра, пунктуациянинг ёзма нутқни ифодалашдаги ролини аниқлаш нутқ маданиятининг, айниқса, сзма путқ маданиятинннг актуал масалаларинн ҳал қплпш билан чамбарчас боғлиқдир. Чунки тиниш белгиларининг қўлланилиши кишилар ижтимоий фаолиятида алоқа-аралашув формаси бўлган ёзма нутқдан ажратилган ҳолда тасаввур қилиш мумкин эмас.

Хулоса.

Хулоса урнида шуни айтиш жоизки, хар қаидай норма, ҳар қандай қоида нисбий характерга эга бўлиб, даврлар ўтиши билан ўзгариб боради: қайта кўрилади, такомиллашади, эскилари ўрнига янгилари вужудга келади. Шунинг учун эски қоидаларга маҳкам ёпишиб олиб, «бундай ўринларда тиренинг ишлатилиши нотўғри, нормага мос эмас» дейиш масалага бирёқлама ёндошиш, тил тараққиёти, давр талабини тушунмасликка олиб боради. Баъзан бир типдаги ҳодисаларни ифодалашда тиниш белгилари ҳар хил ишлатилмоқда. Масалан, Драматик асарларда гаплар қунидагича ёзилаётганини учратамиз: а) персонаж номидан сўнг нуқта ва тире қўйиш; б) персонаж номидан сўнг икки нуқта ва тире қўйиш; в) персонаж номидан сўнг фақат тире қўйиш; г) персонаж номидан сўнг фақат нуқта қўйиш. Қитобчада булардан тўртинчи ҳолат умумнорма сифатида тавсия этилди. Шунингдек, китобчада тиииш белгиларини ишлагишда адабий тил функционал стнлларига ҳам алоҳида эътибор берилди: тиниш белгиларининг бадний асар билан кундалик газетада ишлатилиши бир хил эмас. Шуиинг учун уларнинг нутқ стилларига боғлиқ ҳолда ишлатилишида шу стилларнинг специфик хусусиятлари ҳисобга олинди.