“fandagi yangiliklar, fanni o‘qitishning dolzarb masalalari” moduli bo‘yicha

d- va f-metallarning umumiy xossalari 
Ularning valent elektronlari tashqi ns va (n– l)d yoki (n – 2)f orbitallarda 
joylashgani uchun o‘zgaruvchi va-lentliklar namoyon qiladilar va ko‘pchilik 
hollarda ular-ning valentliklari ular joylashgan gruppa raqamiga mos kelmaydi. 
Yonaki gruppa metallari birikmalarining kis-lota – asos xossalari metallning 
oksidlanish darajasiga, birikmalarning tarkibi va tuzilishiga bog‘liq. Past oksidlanish 
darajalilari asos, yuqori oksidlanish darajalilari kislotali va oraliq oksidlanish 
darajalilari amfoter xossa namoyon qiladi. 
Masalan: SYU — asos oksidi, Cr
2
O
3
— amfoter, Cr
3
O
3
— kislota hosil 
qiluvchi oksid bo‘lsa, ularga mos keluvchy gidroksidlar: Cr
+2
(OH)
2
— asos, 
Cr
+2
(OH)
3
— amfoter, N
2
S*"+6O4 — v-wotgotya uoglyasiga ega moldalaodir. 
Metallmaslardan farqli ravishda metallar birik-malarida ularning atomlari 
o‘zaro bog‘lanib (Me — Me — Me) zanjirlar hosil qilish xossalari deyarli uchra-
maydi. Faqat Hg
2
Cl
2
da Cl—Hg—Hg—Cl va ayrim (Mo, Re, Rh...) metallar o‘zaro 
Me = Me, Me = Me, Me - Me bog‘lari hosil qiladilar. Lekin ularning ionlarida 
qisman (yoki butunlay) bo‘sh (n -l)d — va np — orbitallarning bo‘lishi sababli bu 
metallarda donor-aktseptor ta’sir tufayli kompleks birikmalar hosil qilish 
xususiyatlari kuchli ifodalangan. Shu boisdan ularning birik malarining turi va soni 
juda ko‘pdir. 
p va d — metallari ionlarining elektron orbitalla-ri erituvchi molekulalari 
(N
2
O) bilan oson ta’sirlash-gani (oson deformatsiyalanishi) sababli bu metallarning 

---

suvda eruvchan barcha tuzlari gidrolizlanadi, ionlari gidratlangan gidroksi kompleks 
[Me(OH)(H
2
O)]
+n
holida bo‘ladi. 
d — elektron orbitallari turli modda molekulalari (yoki ionlari) bilan 
ta’sirlashganda, energiyalari bo‘yicha bir-biridan farklanadi (d — ajralish). Bu 
farqganish energiyasiga ko‘ra, ularning birikmalari turli: [Cu(H
2
O) ]
+2
(ko‘k), 
[So(N
2
O)
6
]
+2
(binafsha); [Ni(H
2
O)
4
]
+2
(yashil), [G‘ye(N
2
O)
6
]
+3
(sariq) rangli 
bo‘ladilar. 
Metallarning ko‘pchiligi (Na, K, Sa, So, Ni, Cu, Zn, Mn) tirik organizmlarda 
hayotni ta’minlovchi muhim elementlardir. Shuning uchun ular mikroelementlar de-
yiladi.