Faoliyatidan tayyorlagan

Aralash iqtisodiyotning asosiy maqsadlari nima?

Ushbu tizim o'z muhim vazifalariga ega. Mutaxassislar murakkab iqtisodiyotning bir maqsadi emas:

1. 
   Aholi bandligini ta'minlash.
   
2. 
   Ishlab chiqarish quvvatidan to'g'ri foydalanish.
   
3. 
   Narxlarni barqarorlashtirish.
   
4. 
   Mehnat unumdorligini oshirish va to'lovlarni bir martalik oshirish.
   
5. 
   To'lovlar balansini muvozanatlash.
   

U davlat fiskal va kreditli tartibga solish vositalaridan foydalanib, jamiyatning yalpi talabini rag’batlantirishni va aholining ish bilan bandligini ta'minlashi zarurligini isbotlaydi. Urushdan keyingi davrda Keyns nazariyasidagi ko’rsatmalar u yoki bu darajada bozor iqtisodi amalda ustun bo’lgan barcha mamlakatlarda foydalaniladi. Shu bilan birga davlatning iqtisodiyot- dagi rolining yanada ko’proq oshib borish holati ro’y berdi. Hozirgi davrda davlat tomonidan tartibga solishning muhim maqsadi sifatida nafaqat siklga qarshi tartibga solish va ish bilan bandlilikni ta'minlash, balki iqtisodiy o’sishning yuqori darajasini va yaxlit ishlab chiqarish jarayonini optimallashtirishni rag’batlantirish tan olinadi. XX asrning 70-yillariga kelib, iqtisodiy qarashlarning mone- tarizm va uning «reygonomika», «tetcherizm» kabi ko’rinishlarida davlatning iqtisodiyotga aralashuvini cheklash g’oyasi ilgari surildi. Lekin bozorning o’z-o’zini boshqarishdagi kamchiliklari natijasida 2008-yilda boshlangan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi bu muammoga boshqacha ko’z bilan qarashga majbur qildi.
Angliyaning London shahrida 2008-yilning 2 aprelida bo’lib o’tgan jahonning eng rivojlangan 20 ta mamlakati rahbarlarining sammitida bir ovozdan davlat iqtisodiyotga aralashuvi zarur degan fikr o’z tasdig’ini topdi. Davlat iqtisodiy munosabatlar ishtirokchisi hisoblanadi va ayni vaqtda bozor tizimi faoliyat qilishiga ta'sir ko’rsatadi. Bozor iqtisodiyotida bu davlatning iqtisodiy vazifalarida ifodalanadi.⁵

Aralash iqtisodiyotning belgilari

Juda yuqori daromadli ko'plab mamlakatlarda iqtisodiyotning aralashgan tizimi ishlatiladi. Bu erda yuridik shaxslar va jismoniy shaxslar mablag'larni taqsimlash va joylashtirish bo'yicha mustaqil qaror qabul qilishlari mumkin. Bunday mamlakatlarning aholisi aralash iqtisodiyotning o'ziga xos xususiyatlarini biladi:

1. 
   Mamlakatda va undan tashqarida ishlab chiqarishning qisman integratsiyasi.
   
2. 
   Davlat va xususiy mulk umumiydir.
   
3. 
   Budjet cheklovlari yo'q.
   
4. 
   Mehnatning samaradorligi omil daromadlari hisobiga rag'batlantiriladi.
   
5. 
   Ishlab chiqarishni tashkil qilish "talab = ta'minot" tamoyiliga asoslanadi.
   
6. 
   Bozorda raqobat mavjudligi.
   
7. 
   Davlat iqtisodiyotni tartibga solish bilan shug'ullanadi.
   
8. 
   Soya iqtisodiyoti va hukumat tomonidan taqiqlangan mahsulotlar bor.
   

Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishning shart- sharoiti hisoblangan huquqiy asosni ta'minlash vazifalarini o’z zimmasiga oladi. Bozor iqtisodiyoti uchun zaruriy, huquqiy asosni quyidagi tadbirlar taqozo qiladi: xususiy korxonalarga qonuniy mavqeini berish; xususiy mulkchilik huquqini aniqlash va shartnomalarga amal qilishini kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste'molchilar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va shu kabilar. O’zbekiston Respublikasining korxo- nalar, tadbirkorlik va tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo’yicha tadbirlari bozor iqtisodiyoti uchun zaruriy, huquqiy asosni ta'minlashga qaratilgan. Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta'minlash o’z ichiga ichki tartibni saqlash mahsulot sifati va og’irligini o’lchashga andozalar belgilash, tovarlar va xizmatlar ayriboshlashini yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga kiritish kabilarni oladi.
Monopoliya raqobatning o’rnini almashtirganda, sotuvchilar bozorga ta'sir ko’rsatishi yoki undagi narxlarni o’z manfaatlarini ko’zlab o’zgartirishi mumkin. Monopoliyalar o’zlarining takliflari umumiy hajmini tartibga solish layoqatidan foydalanib, mahsulot hajmini sun'iy cheklash orqali ularga ancha yuqori narx belgilash va shu orqali ancha barqaror foyda olishi mumkin. Bozor munosabatlari rivojlangan sharoitda monopoliyalar ustidan ikki usulda nazorat o’rnatiladi. Birinchi usulda, texnologiya va iqtisodiy sharoitlar “raqobatli bozor” mavjud bo’lish imkoniyatini yo’qqa chiqaradigan tabiiy monopoliyalar deb nomlanadigan tarmoqlarda davlat narxlarini tartibga soladi va ko’rsatiladigan xizmatlarga andozalarni o’rnatadi. Transport, aloqa, elektr quvvati, ishlab chiqarish va boshqa ijtimoiy foydalanishdagi korxonalar ma'lum darajada shunday tartibga solinadi. Ikkinchi usulda, samarali ishlab chiqarish juda ko’pchilik bozorlarda raqobat rivojining juda yuqori darajasida ta'minlanishi sababli davlat raqo- batini kuchaytirish va himoya qilish maqsadida monopoliyalarga qarshi qonunlar qabul qiladi.⁶
Bozor tizimi kishilarning tabiiy qobiliyati, orttirgan bilimi va malakasi hamda mulkka egaligini hisobga olib, ularning yuqori daromad olishini ta'minlaydi. Shu bilan birga jamiyatning moddiy vositalarga ega bo’lmagan, bilim va malaka darajasi past, layoqati ham yuqori bo’lmagan a'zolari, qariyalar, nogironlar, ishsizlar, yolg’iz va qaramog’ida bolalari bo’lgan ayollar juda kam daromad oladi yoki bozor tizimi doirasida ishsizlar kabi umuman daromadga ega bo’lmaydi. Qisqasi, bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a'zolari o’rtasida taqsimlashda birmuncha tengsizliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli, davlat o’z zimmasiga daromadlar tengsizligini kamaytirish vazifasini oladi. Bu vazifa bir qator tadbir va dasturlarda o’zaksionerlik jamiyatlar to’g’risidagi qonunlari hamda ularga kiritilgan qo’shimcha va tuzatishlar, mulkni davlat ifodasini topadi. Birinchidan, transfert to’lovlari orqasi muhtojlarni, nogironlarni va birovning qaramog’ida bo’lganlarni nafaqalar hamda ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan ta'minlaydi. Ijtimoiy ta'minot dasturlari orqali pensionerlar va qariyalarga moliyaviy yordam ko’rsatiladi. Bu barcha dasturlar davlat budjeti mablag’larini, jamiyatning kam daromad olgan yoki umuman daromadga ega bo’lmagan a'zolari hisobiga qayta taqsimlaydi. Ikkinchidan, davlat bozorini tartibga solish yo’li bilan, ya'ni talab va taklif ta'sirida o’rnatiladigan narxlarni o’zgartirish yo’li bilan ham daromadlarning taqsimlanishiga ta'sir ko’rsatadi.
Me'yoridagi oziq-ovqat tovarlariga o’rnatiladigan imtiyozli narxlar va ish haqining eng kam (minimal) darajasi haqidagi qonunchilik davlatning, aholining ma' lum qatlami daromadlarini oshirishga qaratilgan tadbirlarining yana bir misolidir. Davlat jamiyat a'zolari o’rtasida daromadlarni qayta taqsimlashda soliq tizimidan ham keng foydalanadi (soliq imtiyozlari orqali). Kimyo korxonasi o’zining sanoat chiqitlarini ko’l yoki daryoga oqizsa, bu cho’miluvchilar, baliqchilar va atrofdagi aholiga zarar keltiradi.⁷ Ishlab chiqaruvchi esa muhofaza inshoot va uskunalar o’rnat- maganligi hisobiga ishlab chiqarish xarajatlarining ancha past darajasini ta'minlaydi.
Davlat resurslarining nomutanosib taqsim- lanishi vujudga keltiradigan bu holatlarni tartibga solish uchun qonunchilik tadbirlarini qo’llaydi yoki maxsus soliq va jarimalardan foydalanadi. Masalan, atrof-muhit va suv havzalarining ifloslanishini taqiqlovchi yoki cheklovchi qonunlar, ishlab chiqaruvchilarni o’zlarining sanoat chiqitlarini ishlab chiqarish jarayonida ifloslan- gan suvni tozalovchi qurilmalar sotib olish va o’rnatish bilan yo’qotishga majbur qiladi. Boshqa holda davlat maxsus soliqlarni kiritish yordamida, atrof- muhitni ifloslantiruvchi korxonalarga boshqalarga keltirishi mumkin bo’lgan zararni yuklashga harakat qiladi.
Davlat bir qator yo’llar bilan resurslarning nomutanosib taqsimlanishi keltirib chiqaradigan oqibatlarni yumshatishga ham harakat qiladi. Birinchidan, iste'molchilarning aniq tovar va xizmatlarni xarid qilish qobiliyatini oshirish yo’li bilan ularning talabi kengaytirildi. Masalan, bizning Respublikamizda islohotlarning dastlabki davrida oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talabni oshiradi va shu orqali resurslarning nomutanosib taqsimlanishini bartaraf qiladi. Ikkinchidan, davlat taklifini oshirish maqsadida ishlab chiqarishni subsidiyalashi mumkin. Subsidiyalar ishlab chiqaruvchilarning zararlarini qisqartiradi va mahsulotlarni ishlab chiqarishda resurslarning yetishmasligi bartaraf qilinadi. Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy ne'matlarni ishlab chiqaruvchisi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulk- chiligiga asoslanadi va davlat tomonidan bevosita boshqariladi yoki ularni moliyalashtirishni davlat o’z zimmasiga oladi.⁸
Agar jami sarflar to’liq bandlik sharoitida taklif hajmidan oshib ketsa, bu narxlar darajasining ko’tarilishiga olib keladi. Jami sarflarning mazkur ortiqcha darajasi inflatsion xususiyat kasb etadi. Bunday holda davlat soliqlarni oshirish orqali xususiy sektor sarflarini qisqartirish va shu yo’l bilan ortiqcha sarflarni tugatishga harakat qiladi. Iqtisodiyotda ishsizlik mavjud bo’lganda davlat sarflarining ko’payishi jami sarflar, ishlab chiqarish hajmi va bandlilikning o’sishiga olib keladi. O’z navbatida, soliqlarning qis- qarishi yoki transfert to’lovlarining ko’payishi daromadlarni ko’paytiradi. Bu daromadlar shaxsiy sarflarning o’sishini rag’batlantirishga xizmat qiladi. Davlat o’z ishlab chiqarishini moliyalashtirishdan tashqari ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta'minotning bir qator dasturlarini amalga oshiradi, iqtisodiyotning xususiy va kooperativ sektorida daromadlarni qayta taqsimlaydi. Davlat tartibga soluvchi xususiyatga ega bo’lgan bir qator vaziyatlarni ham amalga oshiradi. Bularga atrofmuhitni himoya qilish, aholi sog’lig’ini saqlash, bo’sh ishchi o’rinlariga ega bo’lishning teng sharoitini ta'minlash va ma'lum sohalarda narx belgilash amaliyoti ustidan nazorat qilish va shu kabilarni kiritish mumkin. Tashqi samara ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti nafaqat ijobiy, balki salbiy naflilikka ega bo’lgan ne'matlarni ham ishlab chiqaradi. Ulardan foydalanish yoki iste'mol qilish atrof-muhit ifloslanishiga olib keladi yoki kishilar sog’ligiga zarar yetkazadi. Ijtimoiy tavsifdagi ne'matlar ham borki, ular faqat davlat tomonidan ishlab chiqarilib, butun jamiyat a'zolari yoki alohida kishilar guruhi bahramand bo’lishi taqozo qilinadi.
Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi ikki yo’nalishda kechadi. Birinchidan, iqtisodiyotning davlat sektorini tashkil etuvchi korxona va tashkilotlar milliy iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida tovar va xizmatlar yaratib bozor munosabatlarida ishtirok etadi.⁹ Ikkinchidan, davlat umumiy manfaatlarini ifodalovchi kuch sifatida milliy iqtisodiyotni tartiblashda ishtirok etadi. Respublikamizda yaqin istiqbolda ham: “iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulkning huquqlarini himoya qilish va uning istiqbolli rolini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlanishining rag’batlantirishga qaratilgan institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish” nazarda tutiladi.
Bunda quyidagilarga ustuvorlik beriladi: davlat mulkini xususiylashtirish tartib-tamoyillarni yanada kengaytirish va soddalashtirish; xo’jalik yurituvchi subyektlarning ustav jamg’armalarida davlat ishtirokini kamaytirish; davlat mulkini xususiylashtirilgan obyektlarning bazasida xusu- siy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish; korporativ boshqaruvining zamonaviy standartlari va usullarini joriy etish; davlat-xususiy sheriklikni kengaytirish; nodavlat, jamoat tashkilotlar va o’zini-o’zi boshqarish organ- larining rolini oshirish. Davlatning turli muassasalari iste'molchi sifatida bozordan resurslar va iste'mol tovarlarni sotib olganda xaridor sifatida bozor aloqalarida ishtirok etadi. Davlat korxonalari bozorga o’z tovar va xizmatlarini taklif etadi va bozordagi resurslarga talab bildiradi. Har ikki holatda davlat bozor iqtisodiyotining subyekti vazifasini o’taydi. Biroq davlat bozorga nisbatan tashqi kuch sifatida ham maydonga chiqib, butun iqtisodiyotni tartiblashda ishtirok etadi va bunda butun jamiyat nomidan ish ko’radi. Davlat korxonalari va uy xo’jaliklari o’rtasidagi iqtisodiy aloqalarni hamda tovarlar va resurslar bozorini tartibga soladi.
Davlatning oilalarga beradigan turli transferlari ularning xarid qobiliyatini oshiradi, bu esa o’z navbatida talabni shu orqali bozorni kengaytiradi. Davlat sektori korxonalarida yaratilgan tovar va xiz- matlar taklifini oshiradi. Davlat sektori butun jamiyat uchun zarur bo’lgan xususiy korxonalar ishlab chiqarilmaydigan tovar va xizmatlarni yaratadi. Aksariyat hollarda davlat sektori ishlab chiqarish infratuzilmasi, yoqilg’i-energetika, transport, yo’l va suv xo’jaligi, aloqa kabi soha- larni qamrab oladi. Ularning xizmatlari milliy iqtisodiyotning rivoji uchun zarur bo’lganligi sababli shu sohalar xarajatini qoplashni davlat o’z zimmasiga olib, iqtisodiy o’sishga turtki beradi. Davlatning iqtisodiyotga aralashuvi bozor mexanizmining amal qilishiga xalaqit qilmasligi, aksincha bunga sharoit yaratib, zarur bo’lganda bu mexanizmni to’ldirib turishi ham talab qilinadi. Hozirgi zamon bozor iqtisodiyotini tartiblashda bozor va davlat mexanizmi birgalikda amal qiladiBiroq ularning nisbati iqtiso- diyotdagi vaziyatdan kelib chiqib, turlicha bo’lishi mumkin. Masalan, Italiya, Yaponiya, Avstriya, Fransiya, Shvetsiyada davlatning roli kuchli bo’lsa, AQSH va Germaniyada bozor mexanizmi ustuvorlikka ega. Davlatning tartibga solish rolini iqtisodiyot rivojining umumiy holati ham belgilaydi. Iqtisodiyot barqaror o’sayotgan va bozor mexanizmi samarali ishlab turganidan davlat iqtisodiyotga kamroq aralashadi. Aksincha, iqtisodiyot inqirozli holatda bo’lganda davlat uning oqibatlarini yumshatishga qarata aralashuvi faollashadi.

2.